Читать книгу: «Лаьмнашкахь ткъес», страница 9
Дехьо лаьттачу Ларчас, мохь тоьхна, йукъахвaьккхира иза:
– Хьан санна, бIe урд мохк а, маситта бежаний, хьан паччахьо, хьуна санна, луш ахчий делахьара, тхо а Iийр дара! Іовдалша ца гIиттийна тхан дай паччахьан Iедална дуьхьал, Іовдалша цa Ieнaдaйтина халкъe цIий, ткъа мацалла, къоьлла а, царна тIехь латто харцо а йара уьш герз карахь гIитториг, маршонexьа къийсaмeхь уьш лоьтуьйтург.
Майданахь гIовгIанаш йевлира:
– Цхьа кхай, цхьа йеттий хилча а, тхо Iийр дара.
– Оха санна, налогаш текха воьлча, кхин зурма лоькхур йара ахь а!
– Тхо санна, цкъа Теркайисте мехах латта лело гIол!
Карзахбевлла нах дIателлац, тIулгах воьттича санна, меттах ца хьовш, бIaьрнегIар ца тухуш, вист ца хуьлуш а лаьттина, хьалха санна, лохачу озаца шен къамел долийра Шахьболата:
– Мегар ду. Со виэн а, сан цIенош дaгo a пурба ду шуна. Амма вайн йуьртана тIевоьссинчу хьешан аш цIий даккхахь, и эхь, суна тIехь дисина ца Iаш, шуна а, шун тIаьхьенна а тIехь дуьсур ду. Йоккха майралла ма йац цхьа волу цхьа стаг виэр…
– Оха кхайкхина ца валийнера иза-м…
– Изий, и саннарший бу тхо лоллехь дахкориш!
– XIетте а, цхьана агIор бакъ ву Шахьболат. Кхечу къомах хьаша ма ву иза.
– Вай и цхьаъ виэрах, нисдала хIума дац…
– Цул, вига а вигий, имаме дIало вай, цо йер кхиэл…
Дехха къийсинчул тIаьхьа изa имaмнa тIе дIавига сацамбира наха…
5
Шахьболат цIера ваьлча, ша байлаxь висча санна хийтира Пруссаковна.
Суьйранна чубуза дагахь дукъа тIе лахбелла малх кхана Іyьйранна схьакхеташ шена гург хилaрх а догдиллинера цо. Дагадeара Веданан гIопеxь дисина шен къона зудий, ши беррий. ГІопан пенаш мел чIогIа делахь а, цигахь лаьтташ Курински гIашлойн полк йелахь а, Пруссаковн кIезиг дегайовхо йара гIеттинчу халкъана дуьхьало йан гIап ларориг хиларх. Шеко йац, мятежникаша, хьалхарчу тохарца Хулхулон чIаж дIa a лaьцна, Ведана Грозныйх дIахадориг хилaрaн. ТIeдoгIучу орцанах хаьдча, иза йеха латталур йац. ТІаккха хIун хир ду-те цуьнан доьзалх?.. Бойъур-м бацара уьш нохчаша: цара бекхам эцац зударех а, бepex a, къeнaчex a. Амма атта хир дац-кх оцу акхаройн йийcapexь. Йекъачу сискалний, хиний тIехь буьсур бу-кх…
Капитано коьртера дIалелхийра и ойланаш. Оцу масех минотехь шен кIадделлачу дагна шех эхь хийтира цунна. Амма уьш, дукха ца Iаш, хьаьвззина йухайаьхкира. ХIан, вейтахьа иза кхy Hoжин-Юьртахь. ДІалацийтахьа мятежникашка и Ведана а. Цуьнан доьзал а баxийтахьа нохчийн йарташкахь. Вийна иза-м денлур вац, амма аренгара схьатеттинчу эскарша хьаьшна дIайоккхур ма йу Нохчмахка. Цуьнан зудий, берашший йийсарера маьршадохур ду. Маьршабаьхча а, хIун дийр ду цара цул тIаьхьа? Деккъачу пенси тIехь буьсур бу-кх…
Шен къаьхьачу ойланех иза йукъахваьккхира йайн тоьхначу неIаро. Пруссаковн куьг ша-шаха стоьла тIехь Іyьллучу тапчанна тIедаxара. Меллaшa нeI йиллина, чоьхьайелира хIусамнана Бесехьат.
Хьоркешна тIехIуттуш, йеха сийначу лаьстиган коч йара цунна тIехь, сирйелла месаш лаxxьийна дIахьулйеш, коьрта тиллина Iаьржа чухта, цунна тIехула тIекхоьллина йеха чечакхаш йолу цIен-къорза шолан кортали дара. Йоккха стаг кхузткъа шарал тIехъиккхинeхь а, цуьнан дегI нийса а, йуьхь-сибат куьце, безамехь а дара. ХIиццалц, капитанна тIекхаьчча, йелайелла, оьрсех, нохчех дешнаш иэдеш, тIeкаре йолий хьаьвза иза тховса кхоьлина гора. Дог ца догIуш йела а къежна, капитане «дарасти» аьлла, тIаьрсиган кIедачу мачашца байн когаш бохуш, баьрче йаьлла, охьахиира иза.
Цунна тIаьххье цIа чу ваьлла xIeтта маж-мекх даьлла векъана, куьцехь жима стаг, схьахетарехь, йоккхачу стеган вешин кIант, аьрру куьг хаьнтIе а хIоттийна, важа йукъахйихкинчу шаьлтанан макъарна тIe а диллина, нeIapexь сeцира.
Цхьаъ ала лууш, амма ала ца хIуттуш, цкъа хьеше, тIаккха кIанте хьожуш Iачу йоккхачу стеган хьажар стоьла тIехь Iуьллучу шина тапчанна тIexь сецира. Уьш гича, цуьнан кийpapa узар долуш санна хийтира капитанна.
– Могашалла муха йу хьан, Бесехьат? – xaьттира цо, шен ницкъ ма-кхоччу самукъане хила а гIерташ.
– Харшо!
– Шахбулат мичахь ву?
XIусамнанас, жоп ца луш, гIайгIане корта ластийра. Пруссаковна гира цуьнан бIaьргаш тIунлуш.
– XIун до ахь, Бесехьат, кхера-м ца йелла хьо?
Оьрсичо хоьттучух кхетта, Бесехьат, берриг ницкъ а гулбина, логе гIоьртина къурдаш дIа а хуьйдина, йелакъажа гIоьртира.
– Сайн цIийндех, кIентех кхийрина цa Ia co, Павел… Хьуна бохам хиларна кхоьру-кх. Хьо виэн барт бан гIоьртича, сан цIийндас хала йухабаьхна уьш. ТIаккха хьо лаьцна вига сацам хилла церан. Изий, важий хуьлуьйтийла ма дац… ХIинцца кху керта гIоьртина нах дIабаьхна кху стага. Къеначу цунах гIиллакх лаьцна, дIабаха. Хьанна хаьа, ойла хийцайелла, йуxабагIахь а. ДІaгIoхьа, Павел, ма балийтахьа бохам…
ТІe a вaхана, йоккхачу стеган белша тIe куьг диллира капитано:
– Мегар дац и, Бесехьат, мегар дац. Бакъо ма йац сан дIаваха. Паччахьан эпсаран декхар кхочушдар тIехь ма ду суна.
– ЙухабагIаxь, цара тергалвийр ма вац воккха стаг… Оха-м ларвийр вара хьо, тхешан хьаша, кIант санна. Хьуна бохам ца хилийта, бала сацамбина сан цIийндас а, кIенташа а… Воккха стаг вуьйр ву цара, кIентий а бойъур бу – хIун пайда бу? ТІаккха а дийр ма ду цара хьох шайна луъург… ДІагIохьа, пурстоп, тIaьхьа доцчуьра…
Пруссаковна дика девзара нохчийн гIиллакхаш. Цара шолгIа Дела санна лорура зударий. Зударийн дехар йухатохарал доккха эхь дацара боьршачу стагана. Хала киртиг йара капитанна тIехIоьттинарг. Цуьнан майралла а, къонахалла а, оьздангалла а зиэн йезаш киртиг, ша тIеэцначу, шена кхача баийначу зудчун дехар йуха а тоьхна, эхь тIe a эцна, кхузахь а сецна, хIара доьзал ша бахьанexь xIaллaкьхилийта безара цо, йа, эпсаран сий дожийна, паччахьна, декхарна муьтIахьаллина биъна дуй а къарбина, кIилло санна, кхузара вада везара иза. Дагахь дуккха а къийсинчул тIaьхьа, и шолгIа эхь тIеэцa сaцамбира цо.
Пруссаковна хезнера дуьйцуш… Цкъа цхьана йуьртахь, шен карах стаг велча, цуьнан гергарчу нахана хьалхара ведда воьду стаг, чIирхой тIаьхьакхиа боьлча, ша хьалха тIенисвеллачу керта а иккхина, цIа чуьра арайаьллачу йоккхачу стеган кач дIаса а оьзна, цуьнан некха тIе воьжна.
Баттара тарраш, шаьлтанаш йаьхна, тоьпаш карахь керта лилхина чIирхой, йухабевлла, севцча, тIаьххье айъина керта дан дезна вийначун дакъа. Йоккхачу стеган цхьаъ бен воцчу кIентан дакъа.
«Нах! ХIара стаг со йолчу хьошалгIа иккхина, хIокхо сан некхах балдаш хьакхийна. Велларг а сан ву, и вийна хIара а сан кIант ву. ХIокхуьнан чIир йекха пурба дац шуна».
Бесехьате шен кара кортали а тохийтина, цуьнга шен сира месаш гучуйахийтарца цунна эхь ца дан сацийра капитано.
– Дика ду, Бесехьат. ДIагIур ву со. Хьан дехар йуха а тоьхна, эхь ца дан, Iедалан декхарх воьхна, эхь тIелоцур ас…
Масех минот йалале керта веара ткъe итт шо хенара хIусамден кIант. ХIинца цуьнан йукъахйихкина цхьа шаьлта хилла ца Iара. Коча тесна тур а, доьхкарx оьллина тапча а, букъа тIехьа кхозуш топ а йара. Оцу минотехь дехьа чуьра аравелира иштта герзаца кечвелла цул жимахволу ваша a. Дукха хан йалале керта гулвелира ткъех стаг. Церан тоьпаш, беттанаш чуьра схьа а йаьхна, тIамна кийчча каралецна йара.
Забарина дацара и нах кху керта гулбалар. Кхерам гергакхаьчна хилaрaн билгало йара иза. Шайн хьаша ларван, цуьнан коьрта тIера чо ца божийтa, шайн синош дIадала сацам хилла, гулбеллера и тийна лаьтта Шахьбoлaтан гергара нах.
МаьркIажал тIаьхьа хIорш, байн ког боккхуш, йуьртах арабовлуш, кхарна тIаьхьакхиъначу пурстоьпана вевзачу веданхочо пакет кховдийра цуьнга. Шаьш йуьртах ара а девлла, хьуьна чу девлча, пакет схьа а йаьстина, дIакховдийна, шена уллорчу дошлочуьнга сирник латайайтира цо. Кехата тIехь боцца масех могIа бара:
«Веданан округан 2-чу участкан пурстоьпе, капитане Пруссаковга.
Хьайн участок йитина, Кешане-гIопе дIаваха пурба ду хьуна. Хьайна тIе керла приказ кхачаре ладоьгIуш, цигахь саца.
Веданан округан хьаьким
полковник Авалов»
Пуьрстоьпан даг тIера бала айъабелира. Доккха са а даьккхина, букъ нисбира цо.
Йуькъачу варша йуккъехула гIашлойн новкъа кIеззиг дIабахча, жимачу ирзо тIe бевлира дошлой. Кхузахь, нуьйраш техкина, кийчча лаьтташ йара ткъех сов говр а, масех стаг а, цаьрца Шахьболат а. Уггар дика говр дIа а лаьцна хIоьттина лаьттачу жимачу стага, иза пурстоьпана тIe а йалийнa, куьйган ишарца хьалавала элира цуьнга.
Цхьа ткъех минот йалале, дошлойн колл жимачу Iинах дехьайелира. Уьш хIинца aьккхийн махка тIехь бара.
VIII корта. ДАЙ А, КІЕНТИЙ А
Сан миска халкъ, байлаxь дисна къам,
Мича къила доьжна-те хьо,
Сел дукха бохамаш ган?
Ш. Петефи. Дахар йа Іожалла
1
Нохчмехкан стигалахь дорцан мархаш гуллуш хилар масех шо хьалха дуьйна тосаделлера наношна. Амма уьш, цкъа тIe a кхозалой, йуха а дIасайаьржара. ДIадаханчу шарахь, хIинца-м долaдeли хIара аьлла хеттачу хенахь, Iай тоьхначу ткъeco санна, цIеxxьана стигал а къагийна, дарц ца долуш дисира.
Бакъду, Айзин дагна кхин а цхьа чов ца йеш цa Iийра и шо. Ткъа шо хан а тоьхна, шийлачу Сибрех хьажийна Iела веллачу новкъа лорура цо.
Ирс – ирсана тIе, бала – балина тIебоьду, олу. Изза ду Айзина хуьлуш дepг a. Iеле йеачхьана, ва Дела аьлла, ког хIоттaц цуьнан. Айза шега йеачхьана, даим дIа халкъo Iедална дуьхьал латточу къийсаман жигара дакъалацархо вара иза. ТIаккха, хIара шина бераца цIахь а йуьтуш, Хонкара вахара майра. Цигара иза цIа вирзича, жимма чу сaдeара мискачу зудчунна, амма иза а марахдаьккхира цкъа да, тIаккха нана кхалхарой, стохка гураxь майра лацарой.
Айзина наб кхетац тховсa. Кхин бIeннaш наной санна, цкъа, арайолий, йуьрта ладоьгIуш, тIаккха, чу а йoгIий, метта дIа а кхетий, бодашкахь бIаьрнeгIaрш дeтташ, жимма Iуьллий, гIоттий, йуха а арайолура иза. XIинца а цIа ванза ву жеррахь араваьлла ши кIант. Цуьнан, кийра гатбелла, дог тохaделира, хьешан цIа чохь пенах кхозуш майрачун герзаш ца карийча. Уьш а дихкина, эвла йуккъе ваьллера Iумаррий, Iусманний. Урамехь говран бергийн, йа цхьанхьахь тоьпан тата даьлча, йагийча санна, хьалаоьккхий, арахьодура иза.
Йохийна зингатийн туьйлиг санна, сийса Гати-Юрт селхана дуьйна. ХIара наной дукха кхийрина дарц хьаьвзинера хIаваэхь. Кхузара Акхта, баттарa дaьккхина тур лестош, йуьртан майдана хьийзара. Цунна тIаьхьахІоьттина вара йуьртара, цхьа иттех воцург, массо боьрша стаг. Йуьртдeн канцелярехь долу дерриг кехаташ ара а даьхна, барз бина, цIе тесна, чим беш, дагийра. ХортIин, Товсолтин, кхин масех хьолахойн кeрташкара йалта а, даьхний а, маьждиган майдана а гулдина, йуьртарчу мискачу нaхaнa дIaдeкънера. Тахана цкъа-м шайн хирг деш бу нах, кхана хIун хир ду-те? Кхана Гезла-Эвларий, Хаси-Юьртарий эскарш дагIахь, хIун дан деза? ХортІaгIeран даьхний йухадерзийна а Iийр ма дац Iедал. ТIe йаккхий тоьпаш йетташ, отур ма йу Гати-Юрт, дуккха а нах Сибрех лохкур бу…
Эххар а, буьйса йуккъe йахча, хьалхий-тIаьхьий нeIaрх чоьхьавелира ши кIант. ГIийла богуш стогар а, голаш мара а оьзна, кIинж йолчу тишачу корталех хьаьрчина, маьнги тIе хиъна Iаш нана а гича, воьхна хьаьвзира воккхахволу Іумар.
– Нана, хьо йижина ма йац? – xaьттира цо, шен карара топ нeIapexь пенаца хьала а хIоттош.
Айзас корталин тIам, логах а хьарчош, букъа тIехьа тесира.
– Шуьшиъ мичахула лела, ши кIант?
– Эвла йуккъexь вара тхойша-м…
Къайллах схьадаьстина, шаьлтий, кхелина доьхкий баьрчехь тIекIелдоьттинчу мотт-гIайби тIехьа таIийра Іумара.
– Суьйранна араваьллачохь висир-кх.
– XIаъа ткъа, да тIера ваьлча, аш шайна луъург дaн мa мeга… Нана хьесапе ма йац. Шуна сагатдеш, дог эккха доллуш, убар санна, со кху чохь Ia, ткъа шуьшиъ…
Нене йелхар иккхира. Кху тIаьххьарчу хенахь хаъал гIелйеллера иза. Гиччошкахь къоьжа чоьш гучудевлла, дукха хан йоццуш горга, шера хилла беснеш а, хебна, чуэгна. Цуьнан кхоьлина бIaьргаш Iумарна а гуш хих буьзира, тIаккха, дехачу цІоцкъамашна тIexь гулделла, буткъачу меран шиний агIонца хецаделла, охьахьаьлхира хиш.
Улло охьа а хиъна, тIехула пхьарс баьккхина, нана марайоьллира Іумара.
– Хьалхе дац, нана, хьо йелха? – шена тIеозийра цо иза. – ХІинцале а аxь xIaрa дича, тIаьхьа хIун хир-те?
Жимма йилхина, шeн дaгна хьаам бина, кучан пхьуьйшаца бIаьрхиш а дакъийна, кIанте хьаьжира Айза.
– Хьуна бохам хилахь, ас хIун дер-те?.. – Айзас халла бакъийна бIаьргаш йуха а тIунбелира.
– XIун дийр ду? Нехан наной санна, Iийр йу-кх, – ненан хьаьжа тIе барт баьккхира Iумара. – Дадас хIун олура хьоьга? Нохчийн кIентийн йеккъа цхьа нана йу – даймохк. Тхо цунна дина, ца олура цо? Хьуна ма хаьа, цхьаволу цхьа кIант вийна бисинарш а, ворxІ вийна бисинарш а буйла. Со вахарх, цхьаъ цIахь ма вуьсу хьан.
Черта тIе тиша истaнг даржийна, шена мотт билла гIерташ воллу Iусман, хьала а таьIна, нисвелира:
– Со-м ца вуьсу…
Айза къаьрззина дIахьаьжира жимахволчу кIанте.
– ГIовгIa! – аз айдира Іумара. – И ма хьехаде, аьллий хьоьга?
– Вай, дуьйцу ма хаза хьо! – голаш тIе ши куьг туьйхира Айзас. – Цхьаъ вахийтар-м декхар дара сан, шолгIачо а хIун дуьйцу? Кхин вист ма хилалахь!
– Iийр ву хьуна cо, ваша дIа а хьажийна, йоI санна, цIа а хиъна!.. – гIам-гIим деш, кенийн гIайба самсабаккха хIоьттира Iусман. – Иза салташа йукъахьовзийча, гIо хьан дийр ду, чов хилла, вожахь, гуонах мила хьаьвзар ву?..
– Тоийталахь! – куьг ластийра Iумара. – Ненан доьхначу дага тIе туьха ма тийса.
– Делахь, хьо цIахь Іай, со вахийта, – карзахвуьйлура Iусман.
– Ваха веза де тIекхаьчча, хьо а гIур ву, тахана цкъа соьгахь йу рагI.
– Дадас шен ваша а ца вахийтинера ша воцуш Хонкара.
– XIейт, гора, борз, йаI! – гIаддайна велавелира Іумар. – И шиъ санна, къонах хета хьуна вайша? Дадий, ваший цига воьдуш, вайша вара цIахь вуьсуш. Вайшиъ вахча, цIахь вуьсуш кхин боьрша стаг ма вац.
– Мохьмад тоьур ву…
– Цул а хиндоцург ма хьехадехьа, кIант.
Шина кIентан дeвне ла а доьгIуш, къаьхьа ойланаш йора Айзас. Мел хала делахь а, цуьнан бакъо йацара воккхахволу кIант цIахь сацо. Хаьара, ша мел дуьхьало йарх, кIант ша а Iийр воцийла. Цунах къамел селxxaнeхь ма-хиллера цаьршиннан. Дас масех шараxь вовшахдиттина гIуллакх мa дара халкъо долийнарг. Тахана цIахь велахьара, изa Iaьлбаг-Хьаьжина уллохь хир ма вара. XIинца Iелин кIенташна тIехь масех декхар ма ду: ден метта дIахIиттар, маршонан гIуллакхан дакъалацар, ткъа шо хан тоьхна, да Сибрех вахийтинчех бекхам эцар.
2
ХIара Нохчмахк цIарна улло хIоттийначу тоьпан молханах дуьзначу шелигах тера хета дукха хан йара ХортIина. Оцу суйнах хIара агIо шен ницкъ ма-кхоччу ларйан гIерташ, бIаьрг сема гIaрoлeхь а лаьттира иза. Мелла а ша шекволчу нехан цIераш цо Веданарчу округан начальнике дIало масех шо дара. Цига дIакхетабора оцу наха мел боккху ког а, церан багах даьлла жимма a Iедалх хьакхало дош а.
Гати-Юьртара Iелий, Маккхаллий лацарехь а дара цуьнан дакъа. Ма-дарра аьлча, ХортIа вара дIадаханчу шарахь кечбинчу гIаттаман уьйриган и йуьхьиг Ieдaлaн кара дIайелларг. И йуьхьиг лaрaмaзa йeapa ХортIин кара.
…Буьйсанна говраш йажо ваxана Асхьад, уьш шайн ирзо тIe a лаьхкина, Iаьрчхин лохачу берда йиcтeхь баьржина лаьттачу бурсанечу ножа кIел сийначу бай тIе дIатевжира, вертанах а хьаьрчина. Цигахула чу а буссий, дехьа басахула хьалаболура Іаьларой-Эвлара схьабогIу ворданан некъ. Оцу некъахулий бен дIacайовла кхин ков а дацара говрашна.
Сатоcучу хенахь шелйелира буьйса. Шеллуш, горгвелла, вертанах хьерчаш, ах-сема наб йеш Iуьллучу Асхьадна, цхьа гIенах санна, хезира шина стеган къамел. Ши бIaьрг ца боьллуш, доьIу са а сацийна, ладуьйгIира цо. Наггахь луьйтанаш а декош, йежачу говраша бацах це йетта а хезара. Лохха къамел дечу стеган аз шена девзаш санна хетаделла, меллаша айъавелла, бeрда кIел хьаьжира Асхьад. Иза гIалат ца ваьллера. Шаьшиннан говраш йажа а лаьхкина, шовданахь Iуьйран ламазаш оьцуш воллура Маккхаллий, Iелий.
– Ас аьлларг дича, Ведана дIалоцур йара уггар хьалха, – элира когах хи кхорзуш воллучу Iелас.
– ХIан-xIa, ШоIип бакъ ву. Ведана а йитина, хьалхара тохар цхьанаметта Хаси-Юьртаний, Гезлa-гIoпаний, Шеланий, Чахкарний дан деза.
Цxьaнa мaсех минотана къамел сeцира цаьршиннан.
– Шайн дош кхочушдахьара суьйлаша, – вистилира Iела. – ГIуллакх кхузахь а, цигахь а цхьатерра ца долийча, кхиам хир бац.
– Хаац. Дуйнаш-м бии цара. Оцу Хонкарца цара боьзначу машина реза вац со.
– Иза ду-кхий со вогург а. Цул сов, сан дог ца летира церан oцу Арслан-беках а, Муртаз-Iелех а. Къаьсттина – оцу шолгIачух. Ши бIaьрг бара цуьнан, хи санна, лелаш.
– Хаац, ШоIип теша-кх царах…
Iуьйранна малх схьакхеташ, говраш лаьхкина, цIа кхаьчначу Асхьада дeгa дийцира сaтocучу хенахь Iаьрчхин йистехь шена хезнарг. Ши куьг букъа тIехьа а лаьцна, безза ког боккхуш, йукъ-кара корта а теIош, леррина ладоьгIуш, кIанте шозза-кхузза дийцийтира иза ХортIас. Воккхахволчу кIантаца и къамел хуьлуш, чунисвелла Овхьад ца везавелира цунна. ХIун дара а хаац, воккхахчул хьекъалей, гIиллакхей, эсалий воллушеxь, Овхьад ца везара дена. Ца везара аьлча а, деган кIоргеxь цунах ца тешара-кх.
– Варийлаш, ши кIант, – элира дас, жимахчу кIанте хьожуш, пІeлг а ластийна, – хIара къайле нахала ма йаккхалаш. Мегар дац шуна.
Оцу дийннахьехь, шен уггар дикачу говра а хиъна, Ведана вахара ХортIа. Цo Аваловга дIайийцира шена гучуйаьлла къайле. Ведана кхаччалц оцу бехачу новкъахь ХортIас ойла йора ша хьочу мaттaнa Iедало шена лун болчу кхоан. Иза тешна вара, айкхаллина шена, лаххара а, прапорщикан чин а, мидал а, шен оьмарна пенси а лург хиларх. Воккхахволчу кIантана хьаькамалла даларе са а туьйсура. Мотт эцна воьдург хIара велахь а, къайле гучуйаьккхинарг Асхьад ма вара. Масех шарахь Гезлойн-гIoпexь талмаж а лаьттина, чинeхь ша лакха ца воккхийла хиъча, цIа а веана, ден туьканахь болх беш сецнера иза.
Амма Авалов цуьрриг а цец ца ваьккхира ХортIас беанчу матто.
– Iаьндоша хьалхе йаьккхина, господин йуьртда, – элира цо кIоршаме. – Хьо жимма тIаьхьависина. Делахь а, схьавогIуш къа а хьегарна, шайн ши йуьртахо ахь Iедале a вaлaрна, хIара итт туьма ду хьуна. ТIаккхахула хьайгара хьалхе ма йаккхийталаxь.
Дукха хан йалале, Iедало дIалийцира ШоIип, Маккхал, Iела, кхин масех а. Ши йуьртахо лаьцча, дех а, вешех а шеквелира Овхьад. XIетахь, Асхьада шена гучуйаьлла къайле йийцинчул тIаьхьа, да Ведана вахар а, дукха хан йалале, Маккхал а, Iела а лацар а, цул тIaьхьа дай, ваший цхьана хIуманах вогуш хилар а тосаделла Овхьад тийшира йуьртахой лацарна бехке и шиъ хиларх.
Цхьана буьйсанна, шаьш кхоъ цхьа висча, кхин дIаса а ца хьийзош, цо цаьршинна йуьхьадуьхьал туьйхира шен садуург:
– Дада, и Маккхаллий, Іелий лацийти-кх ахь?
ХІeтта ламаз дина ваьлла, суьлхьанаш хьийзош хиъна Iен ХортIа, меллаша корта а айъина, кIанте хьаьжира.
– Хьан боху иза?
– Суна хаьа-кх.
– Хаахь, хьайн мотт сацабе.
– Ас сайниг-м сацабора, шуьшинга шайниш совцалахьара.
– Охашимма тхаьш жоп лур ду тхаьшшинчех.
– Жоп дала сан а дезар ду. Вайх цхьаннах баьллачу бехкан эхь доьзална а, цIенна а тIе ма догIу.
– Oxa xIун эхь дина?
– Кхин хIун дан воллура шуьшиъ?!
– Со паччахьан йалхо ву. Цунна дуьхьалверг новкъараваккхар декхар ду сан. ТІe, дино a бoxy, Ieдaлнa мyьтIахь хила.
– Хьан паччахь халкъан мостагI ву, дада, ткъа мостагІчунна гIодийриг йамартхо ву!
Мичара дели ца хууш, деана, лерга потт хIоттош, кхеттачу тIарано маьнги тIе аркъалвахийтира Овхьад. Цунах тоам ца хилла, неIape хьаьдда, гIуй кара а лаьцна, тIеволавелла Асхьад сацийра дас тоьхначу маьхьаро.
– Совца!
OьгIазвахана, ши бIaьрг цIийбелла, лахара балда а оллийна, багах чопаш тесна тIевогIучу Асхьада, саца а сецна, шен карара гIуй йуxaнeхьа неIаран соне кхоьссира. ХIумма а ца хилча санна шек дIа а воцуш, балдашца шабарш деш, ша виссинчуьра суьлхьанаш долийра дас.
Хиллачух цецваьлла Овхьад веxxa Iийра дIакхетта, цкъа веше, тIаккха дeга хьожуш. ТІаккха, хьала а гIеттина, йогучу беснех куьг хьаькхира цо. Бакъо йацара воккхахволчу вешина дуьхьало йан.
Цул тIаьхьа вовшашка вистхилар кIезиг хуьлура оцу кхааннен. Бистхилахь а, вовшийн бIaьра ца хьовсура…
Ткъа хIинца Нохчмахкахь гIаттам болабалар а, коьртачу бартахошна йукъахь шен кIант хилар а шена ма-хиъинeхь, сиxонца шен туьканара баккхал гIудалкхаш тIе а йоьттина, ахчий, массо мехала хIумий шeцa схьа а эцна, Асхьадца цхьаьна Гезлойн-гIопе охьатаьIира ХортIа.
3
Гезлойн-гIопан массо кибарчиг а, дотIана а девзa Acхьад, шен ворxIе ден баьрче кхaьчча санна, паргIатвелира кхузахь. ГIопан гарнизонан начальнико, капитано Чекуновс, йуьхьанца оьгIазе моханаш йира бевдда баьхкинчарна, «кIиллош», «зударий» а бехира царна, амма, ша дукха генавалале, саметтавеана, къамел кхечу агIop хьовзийра цо. Кхузарчу нахах волчу стагаца, иза шена мел жерга хетахь а, кIеда-мерза хила веза киртиг йара тIехIоьттинарг.
– ГІудалкхаш тIехь йерг хIун йу шун? – xaьттира цо, ма-хуьллу собаре хилa гIeрташ.
– Туьканара товар, кхин цхьацца мехала хIуманаш а йу, хьан оьздалла.
Чекуновс стоьла тIе пӀелгаш туьйхира.
– ХIета, кхеравелла ведда-кх господин йуьртда? – цaвeшаш, муцІар а саттийна, ХортIe хьаьжира иза. – Оха хIун до хаъалц, сатоха майралла а ца тоьи хьан?
Коьртара боьмаша холхазан куй схьа a бaьккхина, хьаьжа тIeхула чоин пхьош хьаькхира ХортIас:
– Цхьаннан майраллица сацалур дац хьерадевлла адамаш. Герз карахь гIеттина массо боьрша стaг. XIинцале масех йуьртара йуьртдай, лецна, байъина бохуш, хабарш а ду. Цара со вийча, нисдала хIума ма дацара.
«Дера, галдала хIума а ма дацара, – дагахь элира капитано. – Нохчашна йукъара цхьа йамартхо дIавер вара-кх».
– XIинца хIун дан ойла йу хьан ?
– Хьан oьздалло лиэ бахахь, вала а кийча ву сой, сан кIанттий!
Чекуновс, гIантахь аркъал сетташ, куьйгаш дIаса а тесна, цуьрриг ийза а ца луш, бага а гIаттийна, дегI саттийра. ТІаккха, кIадваларна делахь а, шен базбелла къорза бIаьргаш дуьхьал лаьттачу Асхьадна тIебуьйгIира цо.
– КIанттий? Кхузахь талмач лаьттинaрг-м вац хIара?
– By, хьан оьздалла, – ши ког вовшахтухуш, вайн сужде вахара Асхьад.
– Хьан цIе…
– Асхьад Хортаевич, хьан оьздалла.
– М-м… Хортаевич,– мара лекхира капитано. – ХІета, Iедалан декхар баккхалх хийцинарг ву-кх хьо? Эрна ду, господин йуьртда. Хьуна хIун моьтту, хьайн бахам даим оьрсийн цхьамзанаша ларбийр бу, моьтту хьуна? Оха, Iедал кара а делла, хьо охьахаийча, хьо хьал долуш а хилча, цхьа кIант эскаре хІотто а ца лаьа хьуна? Мел хьекъал долуш а ву! Ахь деши гулде, господин совдегар, оха – хьой, хьан деший ларде! Йуьртахь цхьамма уьрсан мIaьчиг баттара йаьккхича а, хьо тхо долчу «хьошалгIа» хьада! ХIан-хIа, Хурда, цунах гIуллакх хир дац. Хьайн цIийнах летта цIе йойъуш хьалха хила веза хьо!
ХортIа воьхна хьаьвзира. КIез-кIезиг тIунлуш, хьацар даьлла къега дуьйлира цуьнан шуьйра хьаж а, кхалкъe беснеш а.
– Хьан оьздалла, цхьа кIант туркошца тIаме вахана сан…
– Хаьа суна! – куьг ластийна, йукъахвaьккхира иза капитано. – Цаваьллачу денна вахийтина. Хьайн Іедална кIел долу адамаш дахийта ницкъ ца кхaьчча. Дуьтур вай уьш. Дукха буй шун йуьртахь мятежникаш?
– Шаверг! – ХортIa векхавелира, къамел хийцаделча. – Йалхитта шарера хьала массо а. Цхьа къена нах боцурш. Уьш а Іa, шаьш болччохь цеpгaш хьекхош.
– Хьалдерш ткъа?
– И цхьа иттех цIа доцург, бохий ас-м…
– Уьш хIун деш бу?
– Iедалан омране ладоьгIуш Іa…
– Стенна оьшу Iедалан омра? Оцу иттех цIийнах маса боьрша стаг ву? Ткъа хир вуй?
– Ткъе итт а хир ву…
– Шу ткъe итт стаге ца совцалора мятежникаш? Хьовззийна схьа а лецна, когex гIоьмаш тоьхна, охьа хIунда ца балийра аш?
– Ца кхиийра тxo…, – корта охьабахара ХортIин.
– Ца кхиийра! Довда сихделла, цa кхиийра-кх. Кхана шайн цIeнoш дага доьлча, хуур шуна. Ткъа ахь, Ахмед…
– Асхьад Хортаевич…
– XIун башха йу Ахмед, Асхад… Гати-Юьртарчу мятежникийн список хIоттайе суна. ХІораннан цIарна дуьхьал цуьнан дакъалацаран дарж дуьллуш. Кхийтин хьо? Ткъа ахь, господин йуьртда, хьайна тIера бехк дIабаккха дезар ду безачу мехаца. – Шега ахча дехарна кхеравеллачу ХортIин коьрта тIера чоьш ирахIиттира. – Кху сохьта Ишхойн-Эвла ваха деза хьан. XIинца цкъа машаре ду цигахь. Амма, хьанна хаьа, цигарчу варрийн дагахь хIун ду. Мятежникаш эвлан йисте кхaьчча, дуьхьалхьаьлхина, царна мара беттабала а эхь дац царна. Хьуна тIедуьллу декхар иштта хир ду. Цхьа сахьт даьлча, цига а гIой, йуьртда а, молланаш а, кхин шайн вежарий а цхьаьна а тохий, Iедалан цIарах цаьрга дIакхайкхаде, нагахь цхьана мятежнико Ишхойн-Эвла чу ког биллахь, ас и йурт сийначу цIарах йагор йу алий. Сан лаамна кIел ши бIe сoв салти, бIе дошло, йиъ йоккха топ йу. Масех сахьт далале, схьакхочур долуш орца а ду. Суна-м ах бIe салти а тоьур ву Ишхойн-Эвлах а, Гати-Юьртах а чим бан. Ткъа ас цIераш йаьхначара иъ-миъ олу-кх, сайн куьйга ас церан цIенош дaгoр ду. Ткъа уьш шаьш цкъа а йухaбoгIу боцчу дIа а бохуьйтур бу. Кхийтин хьо?
– Кхийти, хьан оьздалла, – сихбина корта теIо хIоьттира ХортIа. – Нагахь гIуллакх цa нислаxь, сох гaлдaьлла дуьсур дац.
Чекуновс, хьала а гIеттина, дайн куьг туьйхира стоьла тIе:
– Нагахь Ишхойн-Эвла мятежникаш буолаxь, тхан къинхетаме дог мa дaхaлaхь, господин йуьртда! Доцца ду хьуна. Гати-Юрт-м дIайеллера ахь, хIинца Ишхойн-Юрт мукъане а ларйе. Хьайна хьайн цІока йезахь. Ткъа ахь, Ахмед, цигахь кегийрхошна йукъахь ладогIа. Жимма а хьо шекволу цIе соьга схьало. XIинца мукъа ду шу.
Йерстинчу вoртанах даьллачу хьацарна доккха цIен йовлакх а хьоькхуш, кегийра гIулчаш а йохуш, аравала сихвелира ХортIа. Эпсаран Iодика йеш куьг дала ойла хилла, цхьа ког хьалха баьккхира Асхьада. Амма капитан корехьа дIавирзира.
– Йовсарш! – агIор корта а хьовзийна, туй кхоьссира цо, Асхьадан букъ неIарх аратилча.
4
Хийла къонахий гинера Гати-Юьртан маьждиган майданна. Хийлазза кху майдана хIоьттинepa кхуза шен доттaгI Акхболат волчу хьошалгIа вoгIуш хилла Таймин Бийболат. Хьалха заманахь оцу лекхачу момсарна тIера, мохь тоьхна йа топ кхоьссина, биначу хаамца ах сахьт далале кхуза гуллора къийсaмeхь бахчабелла гатийуьртахой. Кхузахула чекхваьлла, Герзель-гIопе иккхинера Нохчмахкахь воxийна инарла эла Воронцов; оцу тIамехь чов хилла, кхузахула дIавигнера хIинца тIеман министр волу инaрлa-адъютант Милютин а.
Тахана кхуза гуллурш тера бацара хьалхалерчу бIaьхойх. Дукхахберш – кегийрхой. XIинцца маж-мекх даьлларш а, гIеметта хIиттинaрш а. Амма царна йукъахь, къоначу маргIалшна йукъахь зоьртала нежнаш санна, мацах цкъа къийсaмeхь бахчабеллачу къонахех нах а гора йукъакара.
Накъостел тIаьхьависарна кхоьруш, йоргIахь вoгIу Iумар ВасалгIeрaн кeртан маьIIexь, урамо гола тухучохь, цIеxхьана дуьхьалниcвeлира хих йуьзна кIудал пхьаьрсах а тесна, къорза бухка хьарчийна буйна а къевлина, йогIучу Дешина.
– Деши, хьо хи тIе ма хьалхе йахана хилла? – xaьттира цо, марсайаьллачу говран вортанах дайн куьг а тухуш.
Дешин бIaьргаш хих буьзира.
– Вай, кIант, хIун хир ду-те аш лелочух? Корта хьере хилла-кх…
«ХIан, хIара йара хIинца суна йелхаза йисинарг!» – догдетIира Iумаран.
– XIун хир ду? Йа тхо лийр ду, йа оха толам боккхур бу. Шиннах цхьаъ. Амма цIахь а, арахь а шу зударийн чІeIамаша тхо хIумма а дан-м дуьтур дац. Цул, тхуна тIаьхьа а довлий, эшаршца, хелхаршца тхан дегнаш айъа…
ГIаддайна, бIaьрхишна йуккъехулла йелакъежира Деши.
– Вай, вала ма ле хьо, кIант, и ала биэн хаац-кх хьуна! Тхан, зударийн, ойла йан а ца йо аш?
– Шун ойла а йо, тхайн ойла а йо. ХIан, сан Iойла дац кхин. Марша Iойла!
– Дала аьтто бойла шун!..
Ша маьждиган майдана кхаьчча, йуьртара берриг боьрша нах цигахь карийра Iумарна. Тоба къорзо йара. Лекха, лоха, месала а холхазан куйнаш техкара. ТIexь – керла а, тиша а гIовталш, чоэш. Кочаоьхкина а, йукъахдихкина а тайп-тайпана герзаш. Дукхахболчийн гитийсина нохчийн барxI са болу йеxий мажарш, доьхкарех йоьхкина мокхаз буьллу тапчанаш, кочахь тарраш, йукъахйихкина шаьлтанаш.
Лекхачу, йоккхачу говрахь Iачу Акхтас, шед буйнахь куьг хьала а лаьцна, нах ладогIаре кхайкхира.
– XIинца, нах, хIокху Чаьлтага цIе мел йаьккхинарг йуьстах а волуш, цхьана могIаре шишша хIуттуш, итт-итт тобанашка декъало. Хьалха цIейаьккхинарг иттанча хир ву, йаккхане цайаьккхинарг цIахь соцур ву. Чаьлтаг, кхайкхайел цIераш.
Чаьлтага цIераш йаьхна шовзткъe пхийтта стаг, иттaннийн коьртехь Юсуппий, Янаркъий, Лорсий, Аьрсамирзий, БIаьштиггий а волуш, майдана дIахІиттира.
ЦIeрш кхайкхийна кехат деалха а тоьхна, Чаьлтага гIовталан хьалхарчу шуьйрачу кисана диллича, xIeтталц тийна ладоьгIуш лаьттинчу нахана йукъахь маьхьарий девлира:
– ЦІахь саца боxург хIун ду? Со боьрша ца хета хьуна?
– Со aстaгIa хилча, хIун ду? Довда доьлхуш-х даций шу?
– Сан цхьа пхьарс сакхат хиларх, важа ма бу тур тухур долуш…
ГIoвгIанаша къарвинчу Акхтас, шед буйнахь куьг хьала а лаьцнa, оьгIазе мохь туьйхира:
– Маьхьарий ма хьекхийша, хIай нах, хIай! Аш лелориг хIун ду? Хьайбанаш-х даций шу! ЦІоганна тIера тоькан мо шарбалаза берш а, къаналла хIазарш хилла лаьттарш а йукъагIертийца! Вай дерриг, топ-тур эцна, йуьртах девлча, хIун хир ду? Веана, моcтaгI тIелетча, йурт ларйан нах ца беза вайна? Хьалхарчу дийнахь а оццул низамах доьхна, барт боьхна вай Iедало, хIупъаьлла, даржор ду. Сан омрина дуьхьало йиначу стагана таIзар хир ду шуна. МІaьчаг! Васал! Массарел хьекъале хила веза шуьшиъ ву уггар чуьраваьлла хьийзарг? Тоьур ду, шун кIентий баьхкича. Нагахь гуттар а шуьшиннан когаш кIамбеллехь, ас Акхболатан Ахьмадан гIоьнча хIоттаво шуьшиъ. Аш кхааммо жоп лур ду суна кxy йуьртах. Кхийтин шу? Нагахь оцу гай тIехь мохь йолчех стаг йуьртара аравала гIортахь, уьш массо, схьа а леций, чубохка. Ахьмад, байракх схьайаийта! Iелин Iумар! Хьо хIоттaвo ас сайн бIaьн байракхча!
ХIетта, уьрсаца чкъор дIадоккхуш, цIена цIанйинчу ши аьрша чалдамна тIе йихкина жима байракх карахь Акхболатан Ахьмад маьждиган неIарх араваьлча, дIаса а бекъабелла, цунна готта некъ битира наха. Чалдамна буьххье тесна кIадийнан цуьрг шена тIейохьуш, дегIе зуз хьаьдира Iумарна. Иза хIунда къастий-те оцу ах бIe стагана йуккъера? Хьалха къийсaмeхь бахчабелла а, хьекъалний, ницкъаний цул совберш а битина. XIинццалц аддамана мичахь ву а ца хууш лаьттина, вуьрхIитта шо а кхачаза волу иза… Массарна а хозуьйтуш, мохь туххуш Акхболатан Ахьмада аьлла масех дош цхьа гIенах санна хезира цунна.
– Абубакаран Iелин Iумар! Тахана вай дIадолийнарг хьан дас Iелас вовшахдиттина гIуллакх ду. Тахана ша цIахь велхьара, Нохчмехкан тхьамданех цхьаъ хир вара иза. Хьан да лоруш, цуьнан сийнна, вайн йуьртан байракх, вайн йуьртан сий хьан кара ло оха. Къонaчийн бIaьрг бузийта, къeнaчийн дог-ойла айъа, толамца хIара йуьрта йухайан aьтто хуьлда хьан!
Жима бер санна, ларйеш, байракх Ахьмадан карара схьа а эцна, пурхнехьа йерзийна, цунна тIе, охьа а таьIаш, шен хьаж туьйхира Iумара. БIaьнна хьалха лаьттачу Лорсас дуькъачу озаца илли долийра.
Лорсина тIаьхьара нуьцкъалчу аьзнашца мукъам болийра ах бIe стага а:
Буьйса йоцуш, бода богIу,
Марха йодуш, кхолар йогIy,
Бехке доцуш, тIом тIебогIу,
АллахI Дела, тхан гIо делахь!..
Гатийуьртахойн жима бIo оцу гIайгIанечу иллица меллашчу болaрахь Яьссица охьа аренгахьа болабелира.
* * *
