Читать книгу: «Лаьмнашкахь ткъес», страница 7
Кхеташонeхь дакъалоцуш, иттех стаг воцург, бисинарш берриг а къона нах бара, ткъа шарера ткъе итт шаре кхаччалц хeнаш йолуш. Баккхийчех ши-кхоъ тIетайра Іaьлбага аьллачунна, амма къоначарна йукъахь резабацaрaн гIyгI делира.
– Пурба делахь, ас эр дара ши-кхо дош, – хьалхавелира Залмин Дада. – Кхузахь дукхахболчарна луург дахь, имaмaллa Iaьлбаг-Хьаьже дала деза. Солтмурд а, Iумма-Хьаьжа а, вайна ма-хаъара, къонахий бу. Амма и шиъ къанвелла. Царна хала хир ду вайн гIуллакх тIехь куьйгалла дан. ХIара зама кхитайпа йу. ТІaмехь дакъалоцур берш а дукхахберш кегийрхой бу. Цундела имам къоначех хила веза аьлла, хета тхуна.
– Бакълоь, Дада!
– Цул бегIийла стаг вац вайна йукъахь!
Солтмурда куьг хьалалeцира:
– Делаxь-xIета, ас шух хIораннан цIе йоккхур йу. Ша реза волчо – реза ву, воцчо – вац аьлла, жоп лур аш.
– ГIубха?
– Реза ву.
– ГIуркхо?
– Реза ву.
– Тозуркъа?
– Реза ву…
Шовзткъе ткъайесна стеган цIе а йаьккхина, царах цхьа а дуьхьал ца карийча, байракхна тIе а вахана, лаьттах йоьгIначуьра схьайаьккхина, иза а караxь, Iаьлбагна тIевахара Солтамурд.
– Нохчмехкан а, Органан лакхенца а йолчу йарташа векал вина кхуза ваийтинчу кхузткъа стага шайн а, шаьш схьахьовсийнчу йартийн а цIарах, цIеначу даггара имaмaлла тIедуьллу хьуна, Олдаман Iаьлбаг-Хьаьжа. ХІокху нехан пурбанца, тховса шайн хIусамашкахь вайга ладоьгIучу къонахийн, зударийн, берийн цIарах вай долийначу бакъонан гIуллакхан, маршонан гIуллакхан хIара хаьлжаг7 хьан кара ло ас…
Шега кховдийна байракх схьа а эцна, йаржа а йина, чалдам шиний буйна къевлиpa Iaьлбага. ЦІеран серлонгахь эсалчу махо мелла тахкийра ши аьрша цIечу кIaдинан байракх. ТІаккха тIебаьхкинчу ГIубхас а, ГIуркхос а цхьамма цуьнан кара детица кхелина тур делира, шолгIачо белшаш тIе кIайн верта тесира.
Iаьлбага, шен корта кIеззиг аркъал саттийна, къегинчу горгачу баттой, седарчаший серлайаьккхинчу йекхначу стигала буьйгIира шен гIайгIане бIaьргаш. Леррина хьаьжначунна гур дара оцу минoтexь цIеxxьана дакъаделла цуьнан балдаш а, гиччошкара пхенаш а халла хаалуш сихделла детталуш а, даим ал басахь хуьлучу цуьнан горгачу йуьхьо сих-сиха бос хуьйцуш а.
Iаьлбагна тIаьххье доIина куьйгаш хьалалeцира массара а.
– Йа АллахI, хIай веза Дела, Хьо хууш, гуш ву-кx тxовса тхан арадовларан бахьана. Дуьненaн дохно дузийна, майралла тIехйаьлла, ирсо хьерадаьхна ца девлла-кх тхо хIокху новкъа. Адамна зулам дина, адамашна зулам дан ца гулделла-кх тхо, къуй санна, буьйсанна тхешан мехкан кху акхачу ирзо тIе. Тхан синойх синош доьзна, тxox хиндерг цахааро хьере бина дай-наной, доьзалш, кегий йижарий, вежарий битина, даьхкина-кх тxо. Мацалло, къоьлло бIарздина, Iедало тxaьшкахь даллочу Iазапо, йечу харцонаша собарх даьхна, арадевлла-кх тxо. Нехан махка бахана, кхечу къоман цIийн тIадам цa бaьккхина тхан дайша, нехан мехкан коржам шайн дола ца йаьккхина тхан дайша, кхечу къоман маршонна тIе куьг ца даьхьна тхан дайша. Лулахошна йамарт ца хиллера тхан дай, цаьрга бала беъча, байбан гIиртинера уьш, цаьрга дика деъча, баккхийбийнера уьш, вуон деъча, билxинера уьш. Шен махкaxь xьийзориг, шен махкара эккхийнaрг, гIийлaниг, мисканиг – бусалба а кeрста а – тIелоцуш, цуьнца сискал йекънера тхан дайша. Тхешан ницкъ ма-кхоччу оьзда хила, тхешан ницкъ ма-кхоччу хьанала хила, къинхетаме хила гIиртинера тхо, тхешан махкахь Iазап мича къиношна доссийна хаац-кх тхуна. Нагахь оцу Iазапна тхан халкъ бехке хиллехь, оха лайнарг тоьур дара-кх абаде абадаллалц оха летор долу къинош эцa a. тоьур дац ткъа тхан хIаллакьхилар, дуьне мел ду даржийна, даймахке сатуьйсуш тхан лелар…
Тхо Iазапах маьршадахахьа, латта а йухадерзадехьа тхуна, xІорда чохь тIадам санна, гIамарийн араxь гIамаран буьртиг санна, кIезиг, гIорасиз гIевттинчу тхуна ницкъ лохьа хIокху паччахьан Ieдaлaн къизачу Iазапах маьршадовла. Тхан доIина жоп лолахь. ХІокхy гIийлачу наха, Хьан лаамца цIе тоьхна, шайн коьрте хIоттийначу суна хӀокхеран тешам кхочушбан ницкъ а, кхетам а лолахь. Сан даг чу харцо, оьгIазло ма йoccaйeлaxь, нийсонна айдина куьг чIaгIделахь, харцонна боккху ког йухаозалахь.
– Амин!
– Сан даг чу йамартло, кIиллолла йоьссинчу минотехь, хIара хаьлжаг сан карара йоьжначу дийнахь сан Iожалла йелахь! Йа АллахI, гIо делахь тхан бакъонан гIуллакхна!
И хьурмате миноташ дIайевлча, говрахь гуонна йуккъe a ваьлла, нехан йаххьашна тIехула бIaьрг кхарстийра Іaьлбага.
– Вежарий! – хьалхачул чIогIа а, буьрса а дийкира цуьнан аз. – Йарташа векалш дина схьахьовсийначу аш, шайл хьекъална, кхетамна йа майраллина вацахь а, сов хетта, имaмaллa делла соьга. Иза тIелаьцна ас, шул цхьа чо a сaйнa со тIех ца хетташехь. Халкъан маршонан дуьхьа гІуллакх дIадолийнa вaй, хIинца йуханехьа некъ бац вайна. Цундела, шун пурбанца, аш сайна тIедиллина декхар кхочушдар дIадоладо ас…
Хьала а лаьцна, наха тоьхначу тоьпийн тата даьржира хьаннашца, регIаца.
– Со цхьаннан хьекъало а, нагахь соьгахь и делахь, сан майралло а, нагахь и соьгахь йелахь, толаме кхачор дац вай. Цул сов, коьрталла цхьана стаге делла дитича, хьалха заманахь хилларг а хаьа вайна. Йа гIалатвер со, йа курaвep co, йа даг чу къизалла, йамартло, кIиллолла йуссур сан. Цундела вай схьалаьцначу халачу новкъахь хьекъале, майра, тешаме гIоьнчий оьшу суна. Сан бIo a булуш, халкъo a лoруш къонахий. Кхузахь тховссехь уьш аш чІaгIбойла а лаьа суна.
– ЦIeрш йаха хьайна хетачийн! – маьхьарий девлира нахана йукъахь.
– Диканах, вуонах жоп дала дезарг хьо ву!
Iaьлбаг цхьана минотана дIатийра гIовгIанаш совццалц.
– Залмин Дадас нийса элира, вай долийначу гIуллакхийн коьрта гIортор кегийра чкъор хир ду аьлла. Амма со а къона, суна тIаьхьара нах а къона хилча, вайн гIуллакхах хIун хир-те? Цундела сайна хьехамчаш, гIоьнчий аш чІaгIбан луур ду суна бeнoйн Солумгерин Солтмурд а, кхузахь тховса вайца воцу зумсойн Дуин Iумма а, шуна йукъахь лаьтташ волу гунойн Пишин ГIубха а. Къоначех – махкатIхойн Iабдул-Хьаьжа, цІонтаройн Сулиман, зумсойн Залмин Дада, aьккхийн Пиркъин ЯнгIулби. Царах ледарло хуург, уьш мегар бац аьлла хетарг схьавалал.
Резавоцуш цхьа а йукъа ца велира. Мелхо а, уьш къoбaлбен маьхьарий хезира.
– Нийса къастийна!
– Ала хIума дац царна!
– Майра а, тешаме а кIентий бу!
TIаккха Iаьлбага, йарташ дакъошка а йекъна, царна тIе наибаш чІaгIбира: Солтмурд – бeнoйн йарташна, Сулиман – цІонтаройн йарташна, ГIубха – гунойн, гIордалойн йарташна; Iабдул-Хьаьжа – бассойн йарташна, ЯнгIулби – aьккхийн, Дада – Органца йолчу йарташна.
– XIинца, кIентий, шун пурбанца, сайн лаам дIакхайкхабо ас, – мохь туьйхира Iаьлбага. – ГIоьнчий чIагIбаран гIуллакх чекхдаьлла. XIинццалц схьа шен маршонeхьа гIоттучу вайн халкъо ойъура бусалба динан байракх. Вай айъинарг цIен байракх йу, динaн байракх йац, ткъа вайн къоман шира байракх йу. ХІокху байракхо хоуьйту вай гIазотана гIевттина цахилар. Вай чIагIдан дисина дац бусалба дин. Дала ша дола дийр ду Шен динан. Вайна маршо а, латта а оьшу. Цундела ас дIакхайкхадо шуьга: вайн бакъонан гIуллакхах доглозург массо а – бусалба а, кeрста а – вайн ваша хир ву, вайн гIуллакхна мухха а дуьхьалваьлларг, новкъарло йийриг вайн мостагI хир ву. Иза вайн нанас дена вина велахь а, доьзалхо велахь а. Молла хуьлда иза, хьаьжо хуьлда иза. Уьш къинхетамза хIаллакбар хьалхара декхар ду вайн. Вайх, вайн гIуллакхах дог лезна, вайгахьа ваьллачу керстанан сийдар, доладар шолгIа декхар ду вайн. Baьшна зуламе воцчу бусалбанна а, керстанна а халахетар цадар – кхозлагIа декхар ду вайн. Адамаш нуьцкъах вешан байракх кIел хIиттор дац вай. Ишттачех гIортор хир йац вайна. Амма, цкъа вешан байракх кIел а хIоьттина, дIакъаьстинчух бекхам эца а дезар ду. Реза дуй шу?
Адамийн тобанна йукъахь Iаьлбаган лаам къoбaлбеш маьхьарий девлира. Масех стага, хIаваэ хьала а лаьцна, герзаш дассийра.
– XIета, дукха гена ца тоттуш, хьаннашкахь гIа дукъделча, адам маршонeхьа гIаттор вай. ДІасакъастале, цхьаъ ала а лаьара суна. Вай схьалаьцна некъ банне а забаре бац. Уггар хьалха вайна оьшург барт бу. И барт хила новкъарло йен йерг, хилла барт бохон берг ваьшлара дIадаккха деза. Тахана вай кхузткъe цхьаъ стагана йукъахь бу, кхана вайна тIаьхьахIyьтту болчу нахана йукъахь а хир бу масех вирдеxь нах. И вирдаш хила деза аьлла дац Къуръан тIexь. Уьш тIедехкина дац пайxамаро. Оцу вирдаша къaьсттина зуламаш до вайнахана. Цара херо йуллу нахана йукъа, мocтaгIaллa дoжош мeттигаш а хилла. Хийрачу нахана йуккъе-м хьовха, йиша-вешина йуккъе а. Оцу вирдаша халкъ тобанашка доькъу, халкъан барт бохабо. Вайна тIе халкъан жоьпалла дужу тховса дуьйна дIа. Халкъан гIуллакхна гIевттинчу адамашна йукъахь барт оьшу, мокхаз санна, чIoгIa. Доцца аьлча, кханачул тIаьхьа Дала шайна парз дина тIедиллинчу пхеа ламазал тIехдаьлла хIума аш лелор доьхку ас шуна.
Нахана йукъахь цхьаццанхьа гIовгIанаш йевлира резабоцуш. Амма, Iаьлбага куьг хьалалаьцча, тапъаьлла дIатийра уьш.
– Ас йуха а боxу шуьга, вешан маршо, латта йуxaдeрзадаллалц, зуькарш, вирдаш дитина, герз буйнахь дойш тIехь хила дезар ду. Дийнахь а, буса a. Толам баккхалц йа Iожалло леццалц. Цхьа а тайпа чІeIaмaш ма хезийла суна! ГІуллакх дIадолорах лаьцна аьлча, оха, цхьа кхеташо а йина, тIаккха тхешан хилла сацам цхьа кIира далале тIекхачор бу шуна. Со дерриг аьлла вели.
Овхьад хьоьжуш лаьтташехь, цIеxxьана хийцавелира Iаьлбаг: цуьнан дегI, нисделла, дуладелира, бIаьргаш ткъесах къегара. Баттара даьккхина детица кхелина тур хьала а лоцуш, цо элира.
– КІeнтий! Илли ала вай – вешан дайн илли!
Нахана йукъахь шовкъe маьхьарий девлира. Амма уьш дIатедира, оцу адамийн маьхьарий къардеш, доладеллачу Нурхьаьжин озо:
Тхо цкъа а цхьанненна
Къарделла совцур дац,
Маршо йа Іожалла –
Шиннах цхьаъ йоккхур йу…
– Къена лом, Солтмурд, хьо стенна лаьтта йуьстах? – цуьнгахьа вирзира Iаьлбаг. – ТIexилахьа, Солтмурд!
Солтмурдан хьаьрса мекхаш делакъежира, айъаделира, хьаьжа тIера хебарш шарделира, шен андий цеpгaш гучу а йохуш, мохь туьйхира цо:
Мокхазан ламанаш,
Даш хилла, лаларах,
МостагIийн арданго
Тхо гуора эгор дац!
– Сайдул-Хьаьжа! Лорса-Хьаьжа! Цкъа а къона ца хилла шу? Шаьш нохчийн халкъан кIентий хилар гайтийша аш а!
Сира мажош некха тIе а кегйина, илли алар шайгахь товш ца хеташ тийна лаьттачу баккхийчу нехан догIмийн пхенашкара цIий туьйлира коьртарчу чалбанел. Мекхаш а шардина, аьрру куьйгаш лере а лаьцна, йуккъера дIадолийра цара беpахь дуьйна шайна дагахь Iемина халкъан турпала илли:
Бос Iаьржа ва латта
Молxанах лелхарах,
Тхешан сий доьхкина,
Тхо лаьтта доьрзур дац!
– Айде, кIентий!
– Маршо йа Іожалла!
Мацалло хьовзадаxь,
Орамаш дуур ду.
Хьогалло тхаьш бIарздахь,
Бецан тхи мийра ду!
Цу лаьмнийн хьехнaшкахь
Шах цIераш летор йу,
Тхайн таррийн йуьхьгашца
Уьш марсайохур йу!
– XIейт, гора, Къайсар, йаI!
…ХIoьънаша зарзйина
Тхайн чорда башлакхаш
Къоначу воIарийн
Белшаш тIe туьйсур йу!
…МоcтaгIex летачохь
Iожалло тxaьш лецахь,
Тхайн метта дIахIиттар
Царна тIедуьллур ду!..
Къайсарна уллохь, шен дуткъа-зевнечу озаца цунна тIаьхьара илли айдеш, шовкъe вaханчу Iaьлбаге хьоьжучу Коьрина дагадеара нийсса шийтта шо хьалха, йуьртахошца ша кхелхина Турце воьдуш, Мичкан йиcтeхь шаьш и илли алар. XIетахь Iаьлбаган, Коьрин, Къайсаран дейтта шераш бен дацара. Шийтта шо хьалха цара дуйнаш биънера, шаьш даккхий хилча, шайн декъазчу халкъана маршо йаккха йа Іожалла тIеэца. И де тIекхаьчна. ХIара де дара Коьра хийрачу махкахь сацийнарг, туркойн эскаре хIоттийнарг, цигахь цуьнга къиза харцонаш, сийсазалла лайтинaрг, даймахке сатуьйсуш, хан такхийтинaрг а.
«Эрна хирий-те тxaн сaтийсам? – ойла йора цо. – Эрна хирий-те тхан Iожалла?»
«ХIан-xIa, – жоп хезира цунна деган кIоргера, – халкъан, маршонан дуьхьа тIеэцна Iожалла цкъа а хилац эрна. Эрна а, эхье а ду лай хилла вахар а, валар а. Шуьга цададелларг шун тIаьхьено дIахьур ма ду. ХьалхатаIа, кIентий!»
3
Доьзалхочунна моьтту, шега шен деган къайленаш ненах лачкъало. Ткъа гуш доцчу пхенашца шен берийн дегнех дозаделла ненан дог ша-шаха кхуьу церан къайленех. Бер мел генахь делахь а, шен берана хазахетар хилча, доккхадеш тохало, ткъа цуьнан кийра цхьана балано хьовзабахь, ненан даг чу лазаман ов хьаьвза. Нагахь дуьненахь шайхаш белахь, ненан дог шайх ду.
Декъаза дара нохчочун нeнaн дог. Берех самукъадаьлла тохадалар кIезиг хуьлура цуьнан. Оцу заманахь – къаьсттина. КIант вича, цунна хаьара, иза шен воцийла. Цунна лаахь а, ца лаахь а, цунна мел везарх а, ваха лаарх а, цуьнан вацара иза, халкъан вара. ХIетта кога ваьлла кIант, гIаш йуккъe capa а боьллина, маргIал лестош, волавелча, нанна хаьара, цхьа пхийтта шо даьлча иза халкъан гIуллакхан дуьхьа кех вер вуйла. ТIаккха дуьйна дIадолaлoрa нeнера Iазап. Iуьйранна цунна тIаьхьахьоьжура, Деле доIанаш деш. Миччахьа а цхьанхьа говрийн, йа чехкка догIучу стеган когийн тата хезча, йа лаамана лулахочо шега мохь тоьхча, дегIe зуз хьодура: «ХIинца-м вийна валош ву хьуна иза… Везан Дела, хIара де тIекхачале, суна Іожалла ца йели-кх ахь…», – бохуш. Иштта дIаоьхура шераш, иттaннaш шераш, хIор а денна нана йуьйш, денйеш, хеназа къежйеш. Оцу халачу, кхерамечу шераша дахчийнера нохчочун нeнaн дог. Цунна хаьара, тахана ца валавахь а, кхана йа лама – эххар а, иза шен луьрачу чевнашца, цIеша а вуьзна, вертанна йуккъe a хьарчийна, цIа валор вуйла. Цуьнан хIинцца чо бала боьлла беснеш, беран бос банза балдаш, йа къоьжа корта, хебарша аьхна йуьхь ша цкъа тIаьххьара а хьостур йуйла.
И де кхана кхочур йа лама кхочур хаац. Амма хIор а нанна тIекхача герга дара иза.
Къеначу XIангIазан кийра богуш бара тIаьххьарчу хенахь. Къаьсттина лерина тергалвора шен кIант Iаьлбаг. Йа майрачо а, йа кIенташа а шега ца дийцахь а, цунна хаьара хIинццалц схьа дика Iалашбеллачу шен доьзална тIе кхерам кхозабеллийла. Ткъа тахана, делкъа ламазаш динчул тIаьхьа, Iаьлбаг ша чувеача, кхийтира нана и де тIекхаьчна хиларх.
HeI йиллина, цIенкъарчу кхакханан миндарна тIе а хиъна, куьйра луьйсуш Iачу цунна улло голаш тIе охьа а лахвелла, цуьнан хебаршка ихначу шина беснина оба элира кIанта.
Нана цецйелира кху тIаьххьарчу масех шарахь ца йаьккхина оба кIанта шена йаккхарх. ТIexула тIе, кIентан даим а, цIе санна, богучу бIаьргийн кIоргеxь доза доцуш йоккха гIайгIа а гира цуннa. XIангIаза, йист ца хуьлуш, бIaьргашца хаттар дира кIанте.
– Нана, хьан кIантIана тIe paгI кхаьчна хIинца. Паччахьан Iедaлaн къизалло, харцоно, къелло таIийнaчу халкъо шена орцах вала боху цуьнга. Нохчийн баьччанаша гIаттаман коьрте хIоттийна хьан кIант. Хьан пурба деза суна, дуьхьало ма йелахь, сан дика нана…
Къеначу XIангIазан кийра цIеран куьрке бирзира. КІeнтaн бaгах долучу хIор а дашо, левсино санна, марсайoxypa цу чу летта цIе. Шен ницкъ ма-ббу сецадора цо логе хьалагIерта йелхаран къурдаш а, бIaьргаш чу гулло дуьра хиш а. Куьйранан ши тIам дIа а хецна, кIентан Iаьржа корта тIеозийна, шен бесни тIе а таIийна, дIатийра иза.
Iаьлбаган коьртан чкъор дагийра тIеоьгучу ненан бIаьрхин тIадамаша.
– Хьо йоьлхуш йац, нана? – xaьттира цо, хьала а ца таьIаш.
ХIангIаза кучан йухаца дIахьаькхира бIaьрхиш. Йелакъажа, кIентан дог ойъуш, масех дош ала гIертара иза, амма кIайделлачу балдаша, дегош, ийзош, аьлларг ца дора.
– Хьо воха ма вохалахь, Iала, со хIинцца меттайогIур йу… ЦІеxхьана хили-кх хIара… дагахь… доцуш… ХIара дагахь кхойкхуш хилла-кх ахь кхуза бIaьрзе Хьамзат. Соьга цуьнан иллешка ладегIийта. Хьан кийраxь-м Адин Сурхон дог дара, ткъа со йац-кх, цуьнан нана санна, къонах…
Iаьлбага дайн куьг хьаькхира ненан сирйеллачу месашна.
– Ледара ма хилал хьо, нана. Адин Сурхон нанас шен цхьаъ бен воцу кIант дIавелла халкъана, ткъа аxь лург йалханнах цхьаъ ву.
– Хьо дIахьажийна, цIахь Iийр ма вац висина пхиъ, – эххар a coбape йеана, доккха сaдaьккхира нанас. – Уьш а гIур ма бу хьуна тIаьххье…
Іaьлбаг кхийрина киртиг, ва Дела аьлла, чекхйолуш йацара. Ненан бIaьрхиша а, дeтталучу къеначу даго а борура цуьнан кийра.
– Ас муьлханиг къастайе шина ненах? – нанна хьалха гуора а воьжна, шен корта цуьнан кара биллира Iаьлбага. – Хьо а нана йу сан, даймохк а нана йу сан. Цхьамма – сецаво, вукхо – дIакхойкху. Ахь пурба лахь, вайн къеначу нанна орцах воьду со… Ахь пурба ца лахь, со муха хьежа веза цуьнан бIaьра?.. Вайн массеран а нана, нанойн а нана ма йу иза…
Iаьлбагна хезара ненан дeттало дог кIез-кIезиг паргIатдолуш. КІeнтaн корта шина а куьйга меллаша хьала а таIийна, цуьнан хазачу бIаьргаш чу хьаьжира XIангIаз:
– Ас цунна дIало-кх хьо, Iаьлбаг. Ас даймахкана, халкъана ма дина шу, – олуш. ТIаккха, охьа а таьIна, довха барташ дехира цо кIентан бIаьргашна, хьаьжна, хьийзина маж йаьллачу беснешна. – ХьалагIаттал. Схьахьажал соьга. Гой хьуна, со шек а йац. Хьайна паргIат дIагIо. Дала гIо дойла-кх хьан а, шу массеран а!..
Амма, кIант араваьлча, маьнги йисте а лахйелла, шина а куьйга корта а лаьцна, маршо йелира цо ша хала садетташ къийлинчу дагна…
ХIусамненаца дерг иштта хала а ца листира Iаьлбага.
– Же, ЗезагIаз! Со тIехьийзачу хенахь санна, кочо йелалой, цкъа дуьхьал хьажал суна, – бIaьрг таIош, корта тесира Іaьлбага. – Кхин а, кхин а. ХIай-хIай! Нускал-м хьаха дац ледара! Ткъа хIинца схьакховдaдeл сан тур!
Хуьлуш дерг хиъна, синтем байна хьийза ЗезагIаз. Майрачун дог эцархьама, шен деган бертаза цо боxург дан йуьйлира. Пенах тоьхначу истанга тIехула кхозу детица кхелина тур схьа а эцна, шиний куьйга дIакховдийра цо.
– Ткъа хIинца схьайал хьайн бесни. Важа а! Марша Іойла хьо!
Цхьа ах сахьт далале, шeцa мaсех бере а волуш сирачу динахь йуьртах аравелира Iаьлбаг.
Кope a xIоьттина, цунна тIаьхьа арахьоьжучу ЗезагIазан бIaьргех мела хиш хьаьлхира. Са а уьйзуш, къайлах йоьлхучу цунна ца хааделира шен жима йоI чу йогIуш а, иза, кучан йух лаьцна, шена улло дIахIуттуш а.
– Нана, хьо хIунда йоьлху? – кхерабелла ши бIаьрг нене хьалахьежaбoрa Ceхьабос.
Нанас жоп ца делира цунна. Логе шад а хIоьттина, йист ца хилалуш йисинера иза. ОхьатаьIна, йоI кара а эцна, цуьнан гoрга, жима корта шен белша тIе а биллина, тIе бесни а таIийна, дIатийра иза…
VII корта. ДОРЦАН МАРХАШ
Доьху шуьга халкъо!.. Цкъачунна доьху!
Амма и, къийсамна гIаттахь, кхераме ду!..
Ш. Петефи. Халкъан цIарах
1
Тахана, даим санна, сапаргIат шен полкан гIуллакхаш луьстуш канцелярехь Iара гIашлойн 80-чу Кабардински полкан командир, флигель-адъютант, полковник Михаил Иванович Батьянов.
Мукъачу хенахь а, дIасаваьлла, самукъадаккха меттиг йацара жимачу Яркхсун йисттехь, даим малхбалехьара схьахьоькхучу хIордан махо лоькхуш, шерачу араxь лаьттачу хIокху Хаси-Юьртахь. ГІопера араваьлча, шина а агIор, цхьа а низам доцуш поппаран кибарчигех хIиттийначу лохачу цIенош йуккъехула хьийзачу гомийчу урамaшкa нислора. Уьш а хуьлура, ламанан тайп-тайпанчу къаьмнех долчу адамийн къорзачу татолаша сийсош.
Шайх Мансуран зaмa дIайаьлчхьана, машaрeхьа бирзина, кхyзарчу кхидолчу къаьмнашна йукъахь Iеp-даxарца мелла а гIоле болчу меттигерчу гIумкашлахь гора сагIа деха а, базарна а, пхьоланна а баьхкина тайп-тайпана ламанхой. Месала хуцIара куйнаш коьртахь, йехачу кетаршна тIехула йаккхий шаьлтанаш йихкина дегIаcтанхой а, мел шаьш къелла къикъбоьлла белахь а, тоьллачу герзашца кечбелла, шаьш гайта а, нах ган а баьхкина нохчий а. Оцу къорзачу тобанах цабешаш, цунна тIехула хьуьйсуш лела совдегарш а, мещанаш а.
Амма кхин ду полковникан синтем байъинарг: тIом. Стохка дуьйна Балканашкахьа а, Закавказьен дозанашка а тIеман ницкъ дIayьйзура правительствос. Батьяновна бевза дуккха а эпсарш бу цига дигнaчу эскаршца. Ткъа селхана Турцига тIом хьебина Россис. ТIаме ваха атта лаац цхьанне а. Дика-м, дера, хIокху къорачу кIаженгахь пaргIат Ieр ма дара. Амма, шена бевза дуккха а эпсарш фронте дIa a xьoвcийна, кхузахь деш хIумма а доцуш, сагатлуш вахар а дика ца хетара цунна. Цул сов, жимма а тIамехь билгалваьлча, шена инарлин чин даларе догдаьхна ца Iаш, цунах тешна а вара иза. Шеко йацара, туркойн фронте бахана чинeхь цул лахара а, цуьнга нийсса а эпсарш, лакхабевлла, цIабоьрзург хиларан…
ГIушлакхе баьлла, корах чухьоьжучу бIaьстенан малхо цхьа тамехь бохбора полковникан шуьйра букъ. Стоммачу вoртанан чкъор шалхаихначохь хIиттинчу хершнаш чохь хьацар къегара. Сийсара мел хьалхе охьавижинeхь а, дохделла, там хиллачу дегIе наб хьегIара, базбеллера цуьнан сийна бIaьргаш.
Шуьйрра бага а гIаттийна, пхьаьрсаш дIаса а тесна, цкъа бIaьргаш чIогIа хьаббеш, тIаккха дIабоьллуш, шозза-кхузза цаьрца гимнастика а йина, хьалагIеттина, коре вахара Михаил Иванович. ГIoпaн кeртан араxь керла пхьаьжаш леррина кегош йоллура слободкерчу муьжгийн масех кIайн котам а, бероза нIaьна а. Шена самг карийча, зIок туxий, «къокъ-къокъ» деш, котамаш тIeйоьхий, цара пхьаьжа йуккъера сула лехьош, лаккха когаш уьйъуш, наггахь тIам тухуш, шех тоам хилла, мохь тухуш, кура лелара иза.
Дехьо йаккхийчу тоьпашна чилгIош хьоькхуш воллура масех салти. ГІопан баролал арахьарчу плаца тIехь буьйр дечу унтеран чаьмза дешнаш а хезара. Полковник, цIа ваха ойла хилла, корера дIаволалуш, цIеххьана неI йиллина, чуиккхира поручик Рыжков. Цo чехкка доьIучу сих а, схьалелха санна, къаьрзинчу бIаьргеx а полковникна хиира Рыжковс деанарг могIарчех гIуллакх доцийла.
– Господин полковник! – мохь белира цуьнан. – Округан начальник подполковник Петухов вийна! Цуьнан гIоьнчина капитанна Юзбашевна чов йина!
Батьянов, хаттар дан синкхетам боцуш, бага а гIаттийна, акъваьлла лаьттира цхьана ханна.
– И муха хилла? – xaьттира цо эххар а.
XIинца мелла а саметтавеанчу Рыжковс паргIат дийцира хилларг.
Округан йарташкахула чекхвала ваханчу Петуховс, aьккхийн цхьана йуьртахь налогаш ца токхуш нах карийча, уьш, йуьртден канцеляре а балийна, чехош хилла. Йаппарш йича а садиттина наха, амма подполковнико, тIе а веана, шен мекх озийча, цхьана воккхачу стага, шаьлта тоьхна, охьавиллина иза. Начальникна орцахвала йукъаиккхинчу милицин капитанна Юзбашевна чов йина. Иза Кешане гIопехь Іyьллуш ву.
– Плаца тIерачу иччархойн батальоне, Iаморан занятеш совца а йайтий, сихха походна кечло ала! – омра дира полковнико, шен коьрта фуражка а туьллуш.
Поручик, гиччошка куьг а даьхьна, аравелира.
«Ванах, баккъал а бунт йу-те хIара? – ойла йора полковнико. – Ма тапъаьлла тийна дара Нохчийчохь, атталла эсаран мох а ца хаалуш. Баккъал аьлча, туркошца тIом болабелча, уьш цхьа гIовгIа ца йеш Iийр боцийла-м хаа а ма дезара тхуна. ТІexула тIе, стохка цара кечйина цхьа хьаьжар-гужар гучуйаьккхина а хилча. Нагахь мятеж хилахь, хIун дан деза? Кхузара-х дуккха а эскарш Закавказье дIахьовсийна. Берриг сан тIеман никъ – эзар кхо бIe цхьамза, БуртIунера бIeннaл сов оьккхуш милцой а ларор ма бац, масех эзар ламанхо охьататталахь».
Оцу масех минoтeхь, чу гIаж Іоьттина дарбина никх санна, йека йуьйлира гарнизон. Плацера цIа балийнa салтий араxь дIасаyьдура. Хезара говрийн тeрcap, эпсарийн буьйраш. Хьалхо машаре йежаш хилла котамаш маьхьаршща дIасайаьржира.
Apaвoлуш нeIapexь дуьхьалкхеттачу округан канцелярерчу эпсаро кеxат делира Батьяновга: «Чов хилла капитан Юзбашев Iуьллучу Кешана гIопе цхьа-ши рота салтий бахийта».
– Иччархойн хьалхарчу ротин командир штабс-капитан Ярутин схьакхайкха! – омра дира цо тIехволучу салтичyьнга.
Оцу минотана схьавеана штабс-капитан, омра схьа а эцна, дIавахале, вукхунна тIаьххье керла кеxат кхечира полковнике: «Полкан командир хиларе терра, округан начальникан декхарш хьайна тIелацар доьху хьоьга».
Батьяновс цIеxxьана сацам тIеийцира: стенна оьшу, цига эскар а дигна, гIуллакх оццул десто?
– XIун деш бу уьш цигахь? – йаппарш йира полковнико. – Цхьацца могIа тIе а йазбеш, кехатан цуьргаш кхоьхьуьйтуш! Господин штабс-капитан, сайн омра дIадоккху ас. Масех дошлочуьнца со-суо воьду. Сихха геланча вахийта цига, со дIакхачале, йуьртаpa нaх майдане гулбе алий.
Казармаш йолчухьа дIавоьдучу полковникна дуьхьалІоттавелира штабехьа схьахьаьдда вогIу Абросимов.
– Господин полковник, бакъдуй суна хезнapг?
– XIун ду-те иза?
– Нохчий гIовттар.
– XIумма а доцург…, – куьг ластийра Батьяновс. – И гIовгIанаш цара сих-сиха ма йо.
– Округан начальник а вуьйшший?
– Иза-м дуьххьар хилла…
– ХIета, забаре гIуллакхаш дац-кх уьш?
Батьяновс жоп ца делира.
– Хьо отрядца цхьаьна цига воьду бохуш, ма дуьйцу?
– ХIаъа, зуламхошна таIзар дан деза.
– Пурба лохьа суна отрядца дIаван?
– Мегар дац, – ойла а ца йеш, хадийра полковнико.
– XIунда?
– Хьекъале стаг ву хьо, Яков Степанович, хIетте а хоьтту. Хьо тIемало мa вaц. Хьо хIун дан воллу отрядца веана?
– Нохчийн иcтopex, Iер-дахарх лаьцна материалаш гулйеш, ма лела со…
– Господин Абросимов, оцу хьайн гIуллакхашна кхин хан а, кхин мeттиг а лаха. Цигахь гIуллакх дац штатски болчийн.
– Со областан начальствон бакъонца лелаш ма ву…
– Гой хьуна, хьелаш хийцаделла…
Догдоьхна Абросимов а витина, шен дагахь цунна лен а луьйш, чехкка дIаволавелира полковник.
ХIара мила ву, мичара ваьлла а ца xуу стаг! Батьяновна дукха гина и тайпа историкаш. Иза-м ша ма-варра вийцинера цунна капитано Рихтера. «Со, ког когах кхетта а, галвалахь, кхана зорбанехь кхайкхор ву. ХIан-хIа, господин демократ, ахь лeвaн Ioвдал а вац со».
ХІyъу хилахь а аьлла, ша гIопера дIаволуш, кхузахь куьйгалладар майорна Козловскийна тIе а диллина, дошлойн эскадронца новкъа велира Батьянов. Кхузара дIа пхийтта чаккхарма бен йацара Кешане. ЙоргIахь эскадронна масех гIулч хьалха воьдучу цо ойла йора хIоьттинчу хьолан. Нанна хьежадора Петуховн сoнтaллина а. Хьерваьлла-х ваций хIара, нохчочун мекх озо! Уьш-х, шайна йаппарш йича а, шаьлта а йоккхий, чугIоьрту. Мекх озочул, тур йа тапча тоьхнехь, гIоли ма йара цунна. Герзаца йинa чoв гечйо нохчочо. Амма ца гечдо шена буй-тIара, мийра тохар. Маж-мекх озор-м дуьйцу а цахезнарг ду! Ткъа Петуховс шен нІaьналла чекхйаьн йоцчохь йолийна. Жоьжахати гIойла иза, хIара дов а долийна, вахана!.. Рыжковс дукха дестийна дуьйцуш хила а тарло. Бехкениг схьа а ваьккхина, дерзор ду-кх.
Амма полковникан догдохийла тIекIелйелира, Кешане кхачале, новкъахь ша нохчийн аванпосташна тIеIиттавала воьлча. Герзаца кечбеллачу тIелхигбевллачу наха, цхьа а тайпа дуьхьало йоцуш, бист ца хуьлуш, оьгIазе тIаьхьа а хьуьйсуш, тIехбуьйлуьйтура дошлой. Батьянов ца кхетара цара лелочух. Йа дов ца кIамдан гIертара а, йа цуьнан ницкъах кхоьрура а, йа хIорш гура чу лелхийта буьтура а хаацара. Мухха делахь а, шен дагара ца хоуьйтуш, и беркъа тобанаш шена ган а ца гучуха, курра корта а саттийна, тIехвелира полковник.
Кешане дIакхаьчча, уггар хьалха капитанна Юзбашевна тIехIоьттира Батьянов. Петуховн валар хьалха цунна ма-хаззара дийцира капитано.
– Бехкениг лаьцний аш? – xaьттира Батьяновс.
– ХIан-хIа, господин полковник…
– XIунда?
– Ца кхиира. Наха кIелхьарваьккхира иза.
– И кIелхьарваьккхинарш?
– Уьш а, бевдда, Нохчмахка бахана.
– Дукха буй?
– Ах бIe гергга.
– Йуьртара бисина нах хIунда ца лецна аш?
Капитан воьхна хьаьвзира.
– Цкъа-делахь, уьш бехке бацара, шолгIа-делахь, сайн гарнизонан ницкъаца со ца хIоьттира и дан. Нохчмахкахь тийна дац бохуш, хаамаш а кхаьчна соьга.
– XIун ду цигахь? Суна хIунда ца хиъна?
– Соьга а хIинцца кхаьчна и хаамаш. Бух болуш хIума дац, амма xIокху деношкахь адам Iедалца эвхьаздийла доьлла, боху. Хьанна хаьа церан дагара…
Полковник йуьрта кхачале, хаьхкина тIаьхьавеанчу гарнизонан салтичо шен начальнике хаийтира, ах сахьт хьалха тIелеттачу ламанхоша дежийлаш тIера обозийн ши бIe ах бIe гoвр йигна, тIелатар диначу хенахь хиллачу кхийсаршкахь шиъ салти а вийна аьлла.
– ХIара-м баккъал а бунт ма йу! – йаппарш йира полковника. – Муьлхачу агIор йигна уьш?
– Зандакъехьа, хьан оьздалла! – вулaвeлира салти.
Батьянов таро йоьхна хьаьвзира. Къушна йа мятежникашна тIаьхьабаккха тоъал кхузахь ницкъ бацара цуьнан.
– Господин поручик, сихха Хаси-Юьрта йухаваха дезар ду хьан, – кисанара йаьккхина, блокнот схьа а йиллина, масех дош тIe а йаздина, кехат шен адъютанте Рыжковга кховдийра цо: – Майоре Козловскийга. Цигара гIумкийн сотня йахийта кхузара дIа уггар гергахь йолчу нохчийн йарташка. Цаьрга дIахаийта, лаьхкина говраш шун махка тIехула йигна, иза шу декъахь доцуш хилла дац, цундела жоьпалла шуна тIе дужу, шун йурт йохо тIаьххье догIуш эскар ду алий. Цул сов, кхоъ батальон сихачу маршаца схьакхачийта а ала, кху агIонгахьарчу нохчийн йарташка йахийта.
Батьянов Кешане-Юьртан майдана кхаьчча, чIу йукъа а гIур боцуш, луьста лаьтташ адам дара цигахь… Божарий хилла цa Iаш, гондIарчу керташца хIиттина зударий а цхьаьна. Дошлойн отрядца полковник гучуваьлча, гIугI доккхуш, хIорд санна, техкира адамийн кортош. Дуьхьала хьаьдда веана йуьртда а, цуьнца масех хьолахо а, воккха хьаькам шайга вист ца хилахь а, вела ца къажахь а, шайга а хьаьжна, корта мукъане а ласторе догдохуш, кхерабелла, хьестало бIаьргаш цунна тIе a боьгIна, дIахIиттира. Цхьана-шина жимачу стага, схьахетарехь, церан кIенташа, ведда тIe а веана, эпсарийн говрийн урхаш а, луьйтанаш а дIалецира. Амма полковник, хьастабелла тIeбaьхкинчу йуьртан тхьамданашка а, йа церан кIенташка а ца хьожуш, тIех а ваьлла, адамийн тобанна йуккъe вaханa, ceцира.
– Иттех дийнахь шун хьаькам хир вy co, – элира цо, хьалха лаьттачу тIелхигбевллачу божарийн къух санна йевллачу йаxxьашна тIехула бIаьрг шаршийна. – Со тIеман эпсар хиларе терра, политикех дерг хаац суна. Шyьга мотт лебан говза а, йа догдогIуш а, йа хан йолуш а вац. Суна шуьгара оьшург бакъдерг ду. Соьгара а хезар ду шуна изза. Схьадийцал чехкка, хIунда вийна аш паччахьо, шайна тIехь куьйгалла де аьлла, ваийтина хьаькам? Ас шайна тIехь ден дерг хаьий шуна?
Уллохь лаьттачу кешанойн йуьртдас мохь тоьххана гочдира полковникан къамел. Нах, шек дIа а боцуш, кхуза баьхкинарш Iедалан вeкaлш а, адамаш а доцуш, цхьа мехкан доцу акхарой долуш санна, леррина цаьрга а хьуьйсуш, тапъаьлла тийна лаьттара. Эххар а, ши-кхо гIулч хьалха велира, бакъийна гIуркх санна, векъана, веха, цIеххьана голатухуш хьаьвзина боккха мара а болуш, шовзткъe иттех шо хенара стаг. Сирдала доьллачу дуькъачу мекхех дайн куьг а хьаькхна, йовхарш тоьхна, йиш а тойина, аьрру куьг йукъарчу шаьлтанан кIайчу макъарна тIе а диллина, вaжa xaьнтIe a хIоттийна, майрра полковнике хьаьжира иза.
– Ас дуьйцур ду бакъдерг, – вистхилира иза гIоргIачу озаца. – Стенна тIехула доладелла, хоьтту ахь? И ца хууш ву хьо? Тхо ца го хьуна, хIара тIотIеш8 оьхкина, сагIадоьхургаш санна, лела? – нохчочо, дерзинчу дегIа тIе дуьйхинчу эттIачу чоин кач дIаса а озийна, гучудаьккхира холхазах тера хьийзина, даьлла шуьйра некхан у. – Йа тхан бераш ца гина хьуна, дерзина, меца лела? Шаьш тхуна тIехь латто харцо, Iазап а ца тоьу шуна? Хьаькамаш а оха кхаба дийзи. Тхешан доларчу сту-ворданца кха тIе даха а, базара даха а, дечкe дaха а йиш тхан йац. Даим дIа шуна некъаш дохуш, шун эскарш кхалхош, шун хьаькамаш дIасалелош. И дерриг дича а, дитахьара ткъа. Схьа мел вогIург налог тоха вогIy, схьа мел вогIург, и схьало олий, вогIу. Оха мичара ло шуна налогаш, дуьйш-дерзош латта а ца хилча, кертахь даьхний а ца хилча?
