Читать книгу: «Дарц», страница 9
– XIyн дийр ду ткъа?
– Вайшиннан кхоллам муха хилла, хаьа-кх хьуна. Бакъдерг аьлча, хIусамнана а йелла, доьзалхо а воцуш, цхьа висинчу суна хIусамнана оьшура хIетахь. Амма хьо майра оьшуш а, маре дагадогIуш а йацара. Азаллехь синош кхуллуш, Дала йина кхел кхочушхуьлуш, вайшиннан рицкъанаш цхьаьна нисделла. Ахь дина йоI а, кIант а ду сан. ХIинца Iела цIа веана. Iеле а, вайшинга а дуьхьал схьа ца алахь а, тIaьxьaшxa лелаш нехан питане мотт-эладитанаш ду. ХIун дича бакъахьа хета хьуна?
– Хаац суна. Хьоьга йале йа Iела цIа вале со йеллехь, дика хир дара. Далла ца лиъна-кх иза а.
Цхьана ханна цIа чохь тийналла хIоьттира.
– ХIокху дуьненахь цкъа а ирсан чам ца хууш, къанвелла Iела. Дала кхоьллинчу цхьана а стагана ца лабаллал баланаш, халонаш, бохамаш лайна цо. Сол а декъаза стаг ву иза. Бусалба динехь а, адамаллин гIиллакхехь а, хьайна лаахь, цуьнга дIайаха бакъо йу хьан. Кхин xIyсамнана а йалийна, цуьнца ваха хаа къанвелла иза. Ахь мукъана а дог ца эцча, къанвеллачу хенахь иза хьанах, стенах Iехалур ву?
Айза йист ца хуьлура. ХIун аьлла хила йеза? Ахьмада дийриг оьзда къамел ду, цо лелориг оьзда гIиллакх ду. Амма Айзин иза дан бакъо йац. Цуьнан кхоъ бер ду. Цигахь – кIант, кхузахь – кIант а, йоI а. Iела а, Ахьмад а – ший а дика хилла Айзина. Амма даим дIа цуьнан даг чохь лаьттинарг Iела ву. Айзин дуьххьарлера безам. Масех шо хьалха дIабаьлла иза, деган кIоргехь сийсаш цхьа гIийла суй буьтуш. ХIокху къизачу кхолламо къинхетамза бийна. Айзин бIаьргех комаьрша дуьра хиш хьаьлхира.
– Ахь жоп хIунда ца ло, Айза?
Айза хецайелла йилхира. Цуьнан дог хьаъалц вист ца хуьлуш, дикка Iийра Ахьмад.
– Алахьа, Айза, хьайна хетарг…
– Берриг а бехк сан бу… Хьоьга йеана. Даго хьоьхура суна, Iела дийна ву, велла вац бохуш… Массара дог диллича а, ас дог ца дуьллура цунах. Маре гIyp йу бохург цкъа а дага а ца догIура. Вала гергаваханчу къеначу дена луург а дина, байлахь висинчу, верас воцуш висинчу кIентан ойла а йина, йеара хьоьга. Хьайн дикалла, ахь дола а дира тхойшиннан. Иза тхойшинна дицделла йа дицлур ду, моьтту хьуна? Амма хIетахь мацалла дала диси делара тхойша…
– Уьш дIадевлла, Айза. Ас кхочушдинарг бусалбанан декхар ду. ХIинца вай дохкодийларх а, делхарх а, нисдала хIумма а дац. Бехкениг а ца лоьхур вай. Лелларг Делан кхел йу. Iелин дагахь хIун ду-те?
Айза, букъ нисбеш хьала а таьIна, Ахьмаде хьаьжира.
– Суна муха хаьа цуьнан дагахь дерг? Цуьнга и хоьттуш со лелар йоцийла, ца хаьа хьуна?
– ГIаддайна хоьттура ас-м.
Цхьа хан йелира, и шиъ дист ца хуьлуш.
– Ахьмад, хилларш а, лелларш а хьуна дика хаьа. Iелин кIант Iусман а, хьан Дауд а, Седа а ас бина йиша-вежарий бу. Шуьшиннах цхьанна хилла лазам оцу кхааннан дегнех чекхбер бу. Со-м хьехор а йацара вай. Цхьанна-шинна хиъна хIума, кхечу-кхечуьнга дуьйцуш, дуьне ма-дду кхарста долу. ТIедетташ, дестош. Шуьшиъ наха лоруш, хьекъале, оьзда, цIена бусалба ши къонах ву. Нах йукъа а ца бохуш, хаза ший а цхьаьний охьа а хаий, хIара гIуллакх машаре дерзо бусалба динехь а, нохчийн гIиллакхехь а цхьа некъ лахийша…
Ахьмад йуха а, голаш тIе йуьхьар а вахана, суьлхьанаш даха вуьйлира.
6
Ши-кхо де хьалха Iусманца дехха къамел хиллачул тIаьхьа, шайн шина доьзална йуккъе хIоьттинчу хьолан кIорггера ойланаш йан вуьйлира Iела. Iусмана, цхьана мaьIIepa дуьйна схьа, ма-дарра дийцира цунна шен нана маре йахар муха нисделира. ХIинца Айзехь а, Ахьмадехь а болу бала а, шен воьхна хьийзар а. Айза маре йахарна хIетахь резахиларна хIинца ша бехке хетара кIантана.
– Делахьа, Iусман, шу оццул доьхна хьийза, ма доккха хIума дац вайна тIедеанарг, – элира Iелас, кIанте леррина ла а доьгIна. – Цунах шайна бала хIунда бо аш?
– Ахь и шиъ ден деза бохуш, хабарш дуьйцу наха…
Iела гIадвахана велавелира, тахана дуьххьара.
– ХIунда? Мича бахьанина? Со дийна вуйла а хууш, нах безна, хьуна а, суна а эхь дина, и хьан нана маре йаханехь-м, нохчийн Iадатехь мостагIалла хьедан, цхьа бекхам эца безара ас. Вуьшта аьлча, иза тIедужура суна. ХIусамда веллачул тIаьxьa ларйан йеза бусалба дино тоьхна хан чекхъйаьлча, маре йаха бакъо йу зудчун. Ткъа хьан нана, массара а со велларг а лерина, вицвинчул тIаьхьа а ткъа шарахь Iийна маре ца йоьдуш. Ахь дийцарехь, ша йаллалц Iийна а хир йара, къанвеллачу, цамгаро кIелвитинчу шен къеначу ден дехар йухатоха бакъо а хиллехь, кIелхIотта тхов а боцуш, йерзинчу стигала кIел висинчу хьан ойла а ца йинехь. Ткъа Ахьмада а йигна, иза шега йеача. Бусалба динехь, нохчийн Iадатехь цаьршиннан хIун бехк бу? Делан кхел йу лелларг. Майра велча, кегий бераш дIа а тийсина, маре бахана зударий дукха гина суна. Хьайниг дуьххьара а, тIаьххьара а ца йахана. Бакъду, «веллачул» тIаьхьа «денвелла», со цIа варо жиммa чолхедаьккхина хIара гIуллакх. Делахь а, вай доьхна хьийза оьшуш хIумма а дац. Вайгахь доьналла хилчахьана, дерриг а дика дIанислур ду.
КIантаца хиллачу къамелана тIера йаьлла Iелин ойла, хьаьвззина, ткъе пхи шо йуханехьа Сибарен каторге йахара. Шеца лаьцна валийна масех нохчо – хьалхарчу кхаа шарахь, тIаьххьара висина цхьаъ шийтта шо даьлча а велла, цхьа висча, лагерехь волчу цхьана узбекаца уьйр тесира Iелас. Бусалба хиларал совнаха, кIорггера бусалба динан Iилма хууш стаг хиларо цуьнга безам бахийтира Iелин. ХIора буьйсанна а, мукъачу деношкахь а Iелина бусалба динан Iилма хьоьхура Сулеймана. Масех шо далале гIеххьачул узбекийн, Iаьрбийн меттанаш а Iемира Iелина. ШариIат Iамош, маре дар а, зуда а, майра а дIасакъастар а йукъадаьлча, оцу тIехь дуккха а хеттарш дан вуьйлира Iела. Маренаш тIехь Шемала шариIат талхош меттигаш лелийна бохуш а, хезнера цунна. Маре йаха хан кхаьчна йоI а, къона жерой а церан шайн бертаза, нуьцкъах маре бохуьйтуш. Зуда а, бераш а долчу нахе а. Зудчунна йаха а, стагана йига а ца лаахь а. Боьрша нах тIамехь бойуш, уьш кIезиг бара, ткъа зударий алсам бара, цундела боьршачу стеган цIахь зуда а, бераш а делахь а, шолгIаниг йигар нуьцкъах тIедожадора. Шемала лелочух-м кхетара Iела. TIaмo хIаллакден адам, къаьсттана божабераш, дебо Iалашо йолуш дора цо иза. TIe, марехь а боцуш, IаьIна къона зударий хьарам новкъа ца бовлийта, церан сий, оьздангалла ларйан а дора. Шена ца везачу стаге йа зудчунна а, берашна а тIе маре йаха ца лаьа зуда а, шена ца йеза зуда, йа зудчунна а, берашна а тIе зуда йига ца лаьа боьрша стаг а зиндан чу кхуссура, уьш реза хиллалц ара а ца бохуш. Оцу зиндан чохь йоккхучу xIopa буьйсанна тIера цаьргара цхьацца эппаз гIуда а доккхура.
– ШариIат талхош хиллехь а, Iаламат хьекъале стаг хилла и шун Шемал, – элира Сулеймана, Iеле ла а доьгIна. – Зуда йало хан кхаьчначу боьршачу стагана, шега йогIуш йелахь, зуда йалор а, ткъа йоIана маре йахар а тIедожадо шариIато. Зуда ца йалош а, маре ца йоьдуш а Iep доккха къа лору бусалба динехь. Цкъа-делахь, адамийн хIу таса Дала дуьнен чу даьккхина ду и шиъ, шолгIа-делахь, шариIатехь гайтинчу некъашца марехь йоцу зуда а, зуда йоцу боьрша стаг а зинан новкъа бовла тарло. Иза ца хилийта, цунах адамаш лардан, бусалба дино тIедожийна зуда йало хан йолчу боьршачу стага зуда йалор а, маре йаха хан хилла йоI, къона зударий маре бахар а. Амма ца йеза зуда боьршачу стаге нуьцкъах йигийтар а, ца везачу стаге нуьцкъах зуда маре йахийтар а дихкина. И шиъ ший а реза хила деза шайн маренна. Оцу тIехь шун Шемала шариIат талхийна.
Сулеймана дийцинчун ойла а йина, цхьа масех де даьлча, йуха а оцу хаттаршна тIевирзира Iела:
– Сан къона зуда йисина цIахь жимачу шина кIантаца. Тхан къоман Iадатехь, со цIа верзаре ладоьгIуш, маре ца йоьдуш Iен йеза иза. Суна тоьхна итт шо хан тоххара чекхйаьлла. Сан зудчунна а, гергарчарна а сох хилларг ца хаьа. Со велла бохуш, дог диллина Iаш хир бу уьш. Со даймахка, доьзална тIе йухавоьрзург хиларх ас а дог дуьллу цкъацкъа. TIe, Iожалла а ма йу когаш кIел. Сан зудчо, маре ца йоьдуш, соьга ладегIар, йа сох догдиллинехь а, маре ца йоьдуш, ша йаллалц Iep а муха хир ду? Маре йаха бакъо йуй цуьнан?
– Майра веллачул тIаьхьа биъ бутт а итт де а даьлча, маре йаха маьрша хуьлу зуда.
– Со дийна ма ву ткъа?
– Майра цхьанхьа дийна велахь а. Майрачо ша тIаме, генна меха воьдуш, йа вайша санна, лаьцна вуьгуш, цIахь йуьсучу зудчунна ша цIа верззалц йолчу ханна рицкъа а, тIедуха а, когадуха а, кхин оьшург а дита деза. Нагахь санна зудчунна оьшург а ца дуьтуш иза ваханехь, шариIатах дага а йаьлла, цуьнга кхел а йайтина, биъ бутт итт де а даьлча, маре йаха бакъо йу зудчун.
– Цунна маре йаха ца лаахь? Тхойшиннан ши кIант ма ву?
– Маре йахар, цайахар цуьнан шен лаам бу, ткъа хьан декхар шена луург дан цунна маршо йалар ду.
– Ас муха ло цунна маршо, и дIакхето кхузара дIавоьдуш стаг а, дIадоьдуш кехат а ца хилча? Ас йитина а йоцуш, иза маре гIахь, хIун дан деза?
– Нагахь санна Далла хьалха хьо цIена хила хьуна лаахь, Дела теш а лаций, цхьацца бутт хан йукъа а йолуьйтуш, кхузза цIе а тасий, йита. ТIаккха Далла хьалха а, хьайн зудчунна хьалха а бехказа хуьлу хьо.
– Ас йитина а йоцуш, и сан зуда маре йаханехь, сан цIа верзар а хилахь, тIаккха хIун хир ду?
– Нагахь санна хьан зудчунна хьоьга йухайан а лаахь, хьуна иза йухайало а лаахь, хьан зуда йигначо иза йита йеза, ткъа ахь, айхьа дуьххьара йалош санна, шариIатехь мах а бина, йуха а хьайн цIар тIе йоккхур йу. Нагахь санна хьуна иза йухайало а, цунна йухайан а ца лаахь, йигначуьнгахь йуьсур йу. Иза а, важа а шушиннан йа шиннах цхьаьннан лааме хьаьжжина хир ду.
И къамел хиллачул тIаьхьа, Сулейман а, кхин цхьа гIезало а тешаш а хIиттийна, цхьацца бутт хан йукъа а йолуьйтуш, кхузза цIе а тосуш, Айза йитина, шен цIар тIера маршайаьккхира Iелас. ХIетахь, ша иза деш, цунна ца моьттура ша дийна цIа воьрзур ву а, цIа вирзича, Айза маре йахана карор йу а…
7
Сагатлуш, кертахь цхьацца гIуллакхаш дан гIерташ а лелла, чувирзина, маьркIажан ламаз а дина, вирд даккха охьахиира Iела. Медана, шен да-нана долчу йахана, цIахь йацара, кIентан ши кIант а кхарста ваханера. XIyсамехь даьсса, тапъаьлла тийна, сингаттаме дара. Цхьадика, хьера вахана Iусман цIа кхечира.
Буьйса йацйан цхьа а чу ца вогIуш, хIара дог диллина Iаш, уьйтIахь цкъа-шозза йовхарш а тоьхна, цIа чу велира Ахьмад. Вовшашкара хьал-де а хаьттина, йуьртара керла хабарш дийцина ваьлча, ша деана гIуллакх дийца вуьйлира Ахьмад. Цо а, хьалха Iусмана дийцинарг а цхьаъ дара.
– Иштта, Делан кхел лелла, цхьаьна рицкъанаш нисделла тхойшиннан, – дерзийра Ахьмада шен къамел. – Хьайна лаахь, нохчийн Iадатехь соьца мостагIалла лело некъ а бу хьуна, ткъа вайшинна лаахь, бусалба динехь хIара гIуллакх машаре дерзо некъ а бу. Дела сан дог гуш а, сан дагахь дерг хууш а ву, Iела, хилларг а, лелларг а Айзин а, сан а бехкенна дац, лелларг Делан кхел йу. ЦIенчу даггара и Айза хьан хIусаме йухайоьрзийла лаьа суна. ХIара гIуллакх хьан кхеле дуьллу ас.
Ахьмадана жоп ца луш, Iycман чукхайкхира Iелас.
– Хьада, чехкка гIой, Панта-Хьаьжа, Лорса, Доша, Солтха схьавалавел.
Цхьа сахьт далале уьш схьабаьхкира.
– ХIокху Ахьмаданий, суний йукъа хIоьттина хьал, аc ца дийцича а, шуна а, йуьртана а хууш ду. Доцца аьлча, сан доьзало а, йерриг йуьрто а со дийна хиларх догдиллинчул тIаьхьа ткъа шо даьлча, и сан хилла хIусамнана Айза хIокху Ахьмаде маре йахана, ткъа хIокху Ахьмада, шега йеача, иза йигна. Бусалба динехь цхьа хьаьрк а гал хIума доцуш, Делан лаамца хилла кхоллам бу иза. Соьгахь бархI шарахь Iийна Айза, ткъа хIокху Ахьмадан хIусамнана хилла иза йехаш йолу берхIитта шо ду. Суна вина цхьа кIант ву Айзин, ткъа хIокху Ахьмадана дина кIант а, йоI а ду. Оцу берхIитта шарахь, шен кIентан санна, сан кIентан дола дина хIокху Ахьмада. Сан кIант а, Ахьмадан кIант а, йоI а цхьана ненан кийрара схьабевлла йиша-вежарий бу. Сой, Ахьмаддий, Айзий къанделла, мел даьхча а, хIокху дуьненахь дукха дехар дац. Амма тхан бераш а, церан тIаьхьенаш а йаха йеза. Вовшашца мостагIалла-м хьовха, хьагI-гамонаш лело хан а ца йисина сан а, Ахьмадан а, йа уьш лело бахьанаш а дац, нагахь санна тхойша цIена бусалба а, къонах а велахь. Далла а, суна а бен ца хууш, кхин цхьа хIума а лелла хIокху гIуллакхна йукъадогIуш. Сибрех ваханчул тIаьхьа пхийтта шо даьлча, со дийна цIавоьрзург хиларх дог а диллина, сайца цигахь нисвеллачу цхьана воккхачу Iеламстагах-узбеках дага а ваьлла, и узбек а, кхин цхьа гIезало а – и ши бусалба стаг тешаш а болуш, оцу Iеламстага сайна хьехначу шариIатан некъашца, кхузза цIe а тесна, и Айза, сайн цIар тIера дIа а йаьккхина, йитинера ас. Шена лаахь, маре йаха а, лаахь, ца йаха а, сайна декхар йолчуьра маьршайоккхуш. Нагахь санна ас дуьйцучух шу ца тешахь, айса иза дина аьлла, шуна хьалха Къуръан тIехь дуйнаца чIагIо йан кийча а ву со. ШариIате даьккхича а, адамаллин гIиллакхе, оьздангалле даьккхича а, мискъалан зарратал бехке дац Ахьмад а, Айза а, цаьршиммо йа суна а, йа шайна а дина эхь а дац. Соьгахьара цхьа а тайпа хьагI-гамо хир йац цаьршинна. Сан кIант воккха хилла, иза шен зуда а, бераш а долуш вехаш ву. Ткъа Ахьмадан кIант а, йoI а жима ду, вуьрхIитта, пхийтта шераш долуш. КIанта зуда йало а, йoI маре йаха а йеза. Айза шен шина бераца Ахьмадан хIусамехь йиса лаьа суна. Сайн кIант а, Ахьмадан йoI а, кIант а, йиша а, вежарий а хуьлийла лаьа суна. Панта-Хьаьжа, ас йина кхел бусалба динца, шариIатца нийса йуй?
– Суна хуучу бусалба динан Iилманца лерича, цхьа хьаьрк а гал хIума доцуш, нийса кхел йина ахь, Iела.
ТIаккха вукху кхаанна тIевирзира Iела:
– ХIокху йуьртахь а, арахь а лоруш ву шу кхоъ. Ас йинчу кхелаца суна эхь долуш хIумма а дуй?
– Дера, дац, Iела. Хьо цIена бусалба а, оьзда стаг а, вуьззина къонах хиларна тоьшалла ду ахь динарг. Изза олу оха хьоьга а, Ахьмад. Дела реза хуьлда шуна. Дала безам а, марзо а латтайойла шун доьзалшна йуккъехь.
– ХIинца тIаьххьара а цхьа-ши дош олу ас. ХIокху йуьртахь зударша а, царал а оьшучу цхьацца божарша а сох а, Ахьмадах а лаьцна питане мотт-эладитанаш леладо бохуш, хезна суна. Цундела тховса вайн хилла xIapa къамел йуьрте дIахаийта. Тховсачул тIаьхьа и тайпа мотт-эладита лелош стаг суна хаалахь, цуьнца цкъа а сан машар хир боцуш, мостагIалла хир дуйла а хаийта. И дехар къаьсттана хьоьга ду, Панта-Хьаьжа. ХIунда аьлча, цкъа-делахь, хьо йуьртан къеда ву, шолгIа-делахь, и мотт-эладита айъина леларш хьоьца уьйраш йолу нах бу а, боху. Иза чекхдели, хIинца кхин хабарш а дуьйцуш, шуна кIордадаллалц сакъоьрур ду вай.
Меданас йовхха сискал а, кхехкийна кхоьш а йехкира царна хьалха.
***
ЗОРБАНЕРА МОГIАНАШ
Вайн Iедало хIитто йуьртдай хьалха къуй, талорхой хилла, сий дайна нах бу. Iедал шайн каракхаьчча, цара харцонаш, йамартлонаш, хьарамлонаш лелош, ницкъ бо бахархошна. Iедална хьалха бехк-гуьнахь а доцчу нахана таIзарш до, цаьрца шайн хьагI-гамонаш нисйеш. Йуьртдай шаьш а хуьлу къуйн а, талорхойн а гIеранийн декъашхой. Цаьрга болчу цабезамна, уьш йуьртдай хIиттош долу оьрсийн Iедал а ца деза нахана.
Я. Абрамов
Нохчийн долара латта мел кIезиг ду хаа, сурт хIотто хала хир ду шуна. Хьан латта мел ду аьлла, шега хаьттича, вертан кIел хоъал ду, олу нохчочо. Латта механа деза ду церан. Цхьа йетт тIехIоттал долчу лаьттан оцу аьттан мах бу. Оцу хьолан ойла йича, уьш, мацалла ца леш, хене муха бовлу-те олий, цецволу.
1905-чу шеран 5 июлехь депутата
А. П. Масловс Пачхьалкхан Думехь
динчу къамелана тIера
Ламанан Нохчийчоьнан 90% бахархой данне а латта доцуш бу, 77% аренгара бахархой латта кIезиг долуш бу. Нохчийн дуккха къехоша, беза мах а луш, ханна лело латта оьцу гIалагIазкхийн а, шайн а хьолахошкара. Иштта латта оьцуш, xIopa шарахь царна 400 эзар сом ахча ло нохчаша.
Лаьттах пайдаэцаран хьокъехь
Теркан областан администрацис
кхоьллинчу комиссин отчета тIера
VIII корта. Декъазнаш
Ша-ша вай кIезиг а,
гIорасиз а ду,
ткъа бертахь катохахь,
лам ластор бу.
К. Хетагуров
1
XIapa берриг а бохамаш буьйлабелира, докъан пхьор хиларшна, Инарлин говрашна тIехула. Буьйсанна дIахоьцу уьш Хьомсуркъин стундех дисинчу жимачу ирзо тIерачу хьаьжкIашна йукъайоьлхура. Цара цу йукъахь хIоттийнарг дийр дацара хьакхарчаша а. Цкъа а, шозза а, кхузза а элира Хьомсуркъас оцу Инарле, и говраш ма лехка цига, шен йан а йоцу хьаьжкIаш хIаллакйо цара. Амма Инарла дуьхьал жоп дала а ца вешира. ТIаккха, цхьана Iуьйранна лехча, Инарлин йиъ говр ца карийра. Йахана меттиг а ца хууш, лар а ца карош, тIепаза йайра уьш. Хьомсуркъас уьш къайлайаьхнийла хаьара Инарлина, иза бехке а вина, даррехь Iедале дIавала ца ваьхьара. Къайлах барт а бина, стражникашца Гати-Юьрта пурстоп Хамов валийра цо.
Герз лаха цIийнах хьовсу аьлла, бахьана а хIоттийна, талораш дан буьйлира салтий. Иза уггар хьалха Хьомсуркъина тIера дIадолийра. Шен йоIаца забар йан гIоьртина салти, цуьнгара герз схьа а даьккхина, гIибаваллалц йиттина охьа а виллина, ведда йуьртара дIавахара Хьомсуркъа.
Пурстоп оьгIазвахана а, дог доьхна а дIавахара Гати-Юьртара. ХIетахь кхуза вогIуш, цо чIагIо йинера, Хьомсуркъа а, Овхьад а, Солта а, лаьцна, букъа тIехьа куьйгаш а дихкина, дIавига. ТIаьххьара шиъ xIapa кхуза кхачале йуьртара араваьллера, ткъа Хьомсуркъа, хIокхуьнан мера кIел салтичунна гIибаваллалц йетта а йиттина, цуьнан герзаца ведда ваханера. ЦIийнах хьаьжча, карийнарш а хIун йу? Итт патармица цхьа берданга а, мокхазан кхо топ а, тиша бархI шаьлта а, ши тур а. Бердангин да лаьцна Ведана дIавигира Хамовс. Амма округан начальникана подполковникана Ханжаловна цунах кхачо ца хилира. Теза-маьттаза дешнаш ца кхоош, Хамовна барт биттира оцу хьожа йогIучу суьйличо. TIe, Гати-Юьртара хIара йухавирзича, Саьмби-КIотарарчу бахархоша тIулгаш а кхийсира хIокхуьнан отрядана тIе. Царах цхьаъ пханарх кхетта, масех дийнахь букъ лезира Хамовн. Бакъду, оцу кIотарара лаьцна вигна виъ стаг набахти-м кхоьссира цо.
Карзахечу Гати-Юьртана таIзар дарехь доггаха гIуллакх цадарна а, кхузара коьрта кхо бунтовщик кIелхьарвалийтарна а Хамовна дIахьедар а дина, и гIуллакх шен кара ийцира Ханжаловс. Стомара Гати-Юьрта веанчу Хамовс, нах майдана а гулбина, царна дийшира Ханжаловн омра.
«Цуьнан Воккхаллина, йерриг Россин… императора, цуьнан цIенна дуьхьал, цуьнан Iедална, цо хIоттийнчу къепена дуьхьал гIеттинчу Гати-Юьртана тIедожадо:
§1.
Нийсса итт де далале 100 топ а, царна 2000 патарма а, 500 шаьлта а, 50 тур а Ведана гIопе охьадиллар.
§2.
Схьайалаза йисинчу хIора тоьпа тIера 50 сом, тур-шаьлтанна тIера 10 сом, патарми тIера 50 кепек ахча охьадиллар.
§3.
Герз схьаделлачул тIаьхьа цIийнах хьаьвсича, нагахь санна кертахь йа карахь герз карадахь, иза дIадаккхарал совнаха, бехкечуьнгара xIapa гIуда даккха:
3-линейки тоьпана – 300 сом,
японски тоьпана – 200 сом,
бердангина – 100 сом,
мокхазан тоьпана – 50 сом,
тапчина – 50 сом,
тур-шаьлтанна – 20 сом,
патармина – 50 кепекана тIера 3 соьме кхаччалц.
§4.
Йуьртана тIехь долу 5104 сом – пачхьалкхан а, Ieдaлан а декхар – итт де далале охьадиллар.
§5.
Йурт Iедална дуьхьалйохуш, зуламе питанаш лелош волу Хортаев Овхьад, Солтханов Солта, Сулиманов Хьомсуркъа, лаьцна, Iедале схьавалар.
§6.
Тоьхначу хенахь xIapa омра дуьззина кхочуш ца дахь, Гати-Юьртана луьра таIзар дан.
Ведана округан начальник,
подполковник Ханжалов
2
Гати-Юьртахь хиллачу оцу хьовр-зIовро Соьлжа-ГIала базара валийна Янаркъа, ша деанчу пxea вертанах диъ бархI-бархI соьмах дIа а доьхкина, тIаьххьара дисинарг белша тIе а кхоьллина, иза оьцуш стаг валаре хьоьжуш, гIийлла бIаьрг бетташ, вертанаш духкучеран могIарехь хIоьттина лаьттара.
Селхана делкъал тIаьхьа Гати-Юьртара охьа, гIaш ткъа чаккхарма некъ беш, Гезлойн станце а веана, цигахь хьешашкахь буьйса а йаьккхина, сатоссуш цига кхаьчначу цIерпоштахь малх лакхабаьлча, кхуза кхаьчнера Янаркъа. Ша цIера араваьлчахьана цхьана хIуманах вогуш веара иза гIала. Иза шайн кех ара ма-веллинехь, цунна тIенисйелира йаьссачу кIудалца хи тIе йоьду Сету. Хих йуьзна шийтта кIудал цуьнгахь хилча а, иза ша тоьур йара стеган некъ эгIо. Кхин тIе а, Янаркъин дог дохийнера сийсара цунна гинчу гIено. Дуккха а адамаш, цара буьйцу xIapa ца кхета мотт, маьхьарий, дов, цIий. ГIенах цIий гар-м дика ду олура, хIетте а Янаркъа резавацара оцу гIанна.
Схьакхаьчча, цунна кхузахь хеза хабарш а дацара хIумма а маслаIате. Базархоша дийцарехь, карзахе хьал дара гIалахь. Заводашкахь, фабрикашкахь, мехкадаьтта доккхуш а болх беш болу оьрсий шайн алапаш алсамдахар, къинхьегаман а, Iep-дахаран а хьелаш тодар, шайна цхьацца бакъонаш йалар Iедале дIахьедеш, белхаш а совцийна, гIалин майданашкахь гулбелла, бохура. Салтий а, гIалагIазкхий а уьш цигара дIасалахка гIоьртича, цара вовшашна буй-тIара йеш а, белхалошна тIе герз тухуш а меттигаш хуьлу, бохура. Iедална дуьхьалбевллачу оцу оьрсашций, йарташкарчу нохчашций кхузара салтий, гIалагIазкхий лара а ца бина, царна гIоьнна кхечу областашкара эскарш далош ду а, бохура. Иштта балош болчу салташа а, гIалагIазкхаша а, кхо де хьалха шаьш тIехь долу цIерпошт Несарехь сецча, цунна гондIарчу гIалгIайн йарташкахь талораш дина, цигахь хиллачу тIамехь дикка гIалгIай а, гIалагIазкхий а байъина бохуш а, дуьйцура. Дийцарехь, и кхерам гIалахошна а герга бара. Сийсара шаьш Соьлжа-ГIала ма-кхоччура, тIе мел нисбеллачу ламанхошна йетта буьйлабеллачу цара, цхьана чIебарлочунна лен чов а йина, уьш маларш муьйлуш, талораш деш, хьерабевлла лелаш бу бохуш а, дуьйцура.
TIe, иза ца хилча а, кхин шортта бала ма бара Янаркъин кийрахь. Цо Iедална такха дезаш налогаш а, гIуданаш а цхьаьнатоьхча, йалх туьма ахча дара. Iалелай, Янаркъина ма дукха ахча ду-кх иза! Мел дика а боккха цхьа йетт. Ткъа Янаркъин кертахь, йеккъа цхьа аьттан цIоьллаг йоцург, беа кога тIехь кхин хьайба дац. Янаркъа а, цуьнан йоккха стаг а хене доккхурш цаьршиннан маззакъдоьлла къена куьйгаш ду. Тохара, цхьа пхийтта-ткъа шо хьалха-м, шарахь ткъе пхи верта дора цаьршиммо, цхьаннан мах туьма а болуш. Амма хIинца дегIехь ницкъ бац. ДогIмашкара ницкъ эшна, бIаьрса а гIелделла. Иттаннал тIех верта ца дало. ТIехула тIе, хьалха цара вертанаш шайн тIергIах дора. ХIинца церан долахь цхьа уьстагI а бац. XIapa карахь дисина верта дохкалахь, диъ туьма хуьлу цунна. Цхьа туьма мукъана а шаьшшинна Iаьнан духарна ца дайъича а ца долу. Миска, корта шелло шен, кIинжа йолу кортали далахь шена бохуш, йисина цуьнан йоккха стаг. Шена хIумма а ца эцна а, цунна и кортали оьцур ду Янаркъас. Кхо туьма мукъана а цIа кхачалур дац-те? ТIаккха ах декхар тIерадоккхур дара. Амма дерриг а йалх туьма дIаделча а, кIелхьара ца волу. Герз а, ахча а доьху. Ткъа Янаркъин, атталла, мокхаз буьллу нохчийн тапча а йац. Цхьа тиша шаьлта йоцург, кхин герз дац. Тохара, и къона волуш, цо тIом бечу хенахь дара цуьнан уггар тоьлла герз. Цхьадерг Iедало дIадаьккхина, ткъа цхьадерг, къелла шайн гIаддайча, доьхкина. Къанвелча, цо хIун дора герзах?
Янаркъина хаьа шайн йуьртахь итт стеган бен оьрсийн а, япон а тоьпаш цахилар. Царах цхьаъ Хьомсуркъица цхьаьна хьуьнах йахана. ХIан, йолчу дайша важа исс дIаелча а, ма йуьсу йуьртана тIехь йезткъе цхьайтта топ. Уьш эцна йала йеза йа церан метта хIоранна тIера пхиппа туьма ахча дала деза. Тур-шаьлтанаш а, патармаш а ма ду такха дезаш. Мел ахча лоцу цара? Хьанна хаьа иза лара! Лаххарчу хьесапехь, исс-итт туьма ахча тIедужу Янаркъина. Дерриг а лерича – налог, гIуданаш цхьаьнатоьхча, – йалхитта туьма. Иза такха долахь, дууш-молуш а, тIедуха-когадуха а доцуш, шина шарахь къахьега деза цаьршиммо… Амма гатийуьртахоша лур дац Iедална йа и декхарш а, йа герз а. Цара муха, мичара ло уьш, шайн ца хилча? ТаIзарна салтий йуьрта багIахь, царна дуьхьало йан барт хилла гуламехь.
– Эткаш хьанна йеза! Дика эткаш! ЧIогIа эткаш! Йорах эткаш йезарг схьавола! – сих-сиха мохь тухура Янаркъина уллохь лаьттачу векъначу, бесечу оьрсичо, шина эткан бертигашна чу куьйгаш а доьхкина, эткийн айраш вовшах а детташ.
Стигал кхола йолайелча, сагатделира Янаркъин. Нагахь и дисина верта хьалхехьо дохкалахь, ша оьцург а эцна, тахана цIа ваха ойла йара цуьнан. Амма цунах цхьаммо а йалх соьмал тIех ца лора. Муха лур ду цо иза оцу мехах? Йоккхачу стага буьззинчу баттахь хьегна къа. Вукху деаннал ледара-м, дера, ду хIapa. BopхI-aх делча-м дIадохка реза хир вара иза.
– Вон ду вайшиннан гIуллакхаш, ваша, – элира эткаш йухкучу оьрсичо. – Вайшиннан товар дорах деза массарна а. Ткъа сан цIерачу, хIорш йохкаре хьоьжуш, ладоьгIучу бархI къамкъарган бала бац цхьанна а. Эткаш йезарг схьавола! Йорах дIало шуна!
ХIетталц паргIат мах беш хилла базар, йохийнчу зингатийн туьйлигах тарлуш, цIеххьана меттахъхьайра. Янаркъина гира, шайн хIуманаш дIа а лоьIуш, уьш пхьаьрса кIел лаьцна а, ги йетташ а, базарара адамаш дIауьдуш. Дехьо йалташ духкучу могIарехь гIовгIанаш йевлира. Цигахь мах бийраш дукхахберш нохчий хуьлу дела, хIун хилла-те аьлла, сагатделира Янаркъин.
– Хьажал хьо, ваша, и схьагIерта бехна тIуртIазбевлла гIалагIазкхий! – Янаркъина муьшка йира эткаш йухкучо. – Слепцовскера тхан станичникаш бу уьш. ЦIахь а, арахь а синтем бац-кх цаьргахьара! Хьолахойх бу уьш. Хьажахьа, хьажахьа! Велла волийла со, царна хьалха вoгIypг тхан станицера къу Игнат вацахь! Ой, иза лаьцна, набахти чувоьллина ма вара? ХIинца гIалахь, базархула маьрша лела! Диканна схьа ца гIерта уьш. Кхузара дIавалий вайша?
Цо дуьйцучух ца кхетахь а, иза хьоьжучу агIор дIахьаьжча, Янаркъина гира, нах дIаса а тоьттуш, воьлуш, терсаш, шайна тIе схьагIерта пхи стаг. Ламанхойн духарца кечвелла, коча тийсина тарраш долуш волу виъ гIалагIазкхи вуйла хиира Янаркъина, царах бIаьрг ма-кхийтти. Ткъа царна хьалха вогIу лекха, зоьртала стаг гIалахойх вухавелла вара. Янаркъина ца везавелира маларо бIаьргаш цIийдина, йаххьаш севсина, техкаш, кхийсалуш цунна тIаьхьавoгIy виъ гIалагIазкхи. Цара дагадаийтира цунна ши-кхо де хьалха Несарехь а, ткъа сийсара кхузарчу вокзалехь а хилла бохуш, дуьйцу дов.
– ХIей, дед, верта духкуш дуй хьан? – Янаркъин белшаш тIекхоьллина кхозучу вертанах пIелг Iоьттира оцу веанна хьалха вогIучо. – ХIун доьху ахь?
– Цхьа туьма, – элира цо, пIелг хьала а лаьцна. – Один чорвон.
– Къена Iовдал, оцу истангах туьма хьан ло хьуна? Ишттанехьа схьало, мах боцуш, – Янаркъин белшаш тIера чоа, озийна, схьа а даьккхина, хьаьрсачу, стоммачу, лохачу гIалагIазкхичун кара тесира лекхачо. – ДIаэца, гIалагIазкхи, хьоьгахь товш хир ду хIара!
Уьш шегара верта эца ца гIертийла-м хаьара Янаркъина, амма, цара иза дийр ду, ца моьттура. Цхьана минотана цецваьлла, воьхна висира иза, тIаккха шена ахча а ца луш, уьш дIабоьлхий хиъча, тIаьхьа а хьаьдда, гIалагIазкхичун пхьаьрса кIелхьара шен верта, катоьхна, озийна схьа а даьккхина, маракъевлира цо. Амма царах цхьаммо, эрабугIано санна, ворта а саттийна, чухьаьдда, чоьже буй тоьхна, кхоьссина аркъалвахийтира иза.
– Аш хIун до, ва станичникаш? Мича бахьанина йетта аш оцу мисканна? Делах мукъана кхера, – мохь оьхура эткаш йухкучун, амма лекхачо, бетах буй тоьхна, аркъал вахийтира иза а.
– Вежарий! Йетта нохчашна!
– Йетта ордина!
– Ата азиаташ! Церан бехк бу, цIepa а даьхна, вай схьадалор!
– Йетта акхарошна!
ШолгIа тоьхначо синкхетамах ваьккхина Iуьллучу Янаркъина ца хезира цара хьоькху акха маьхьарий а, ца хаалора, мийраш бетташ, ша хьоьшуш а…
3
Синкхетаме веача, ша цхьана ца евзачу хIусамехь карийра Янаркъина. БIаьргашна тIеуззуш, шен хьаьжа тIе диллина хица шелдина гата хьала а теттина, цIа чухула дIаса бIаьрг туьйхира цо. ХIокху чохь дерг цунна цкъа а цагинарг дара: хIapa ша тIехь Iуьллу лекха гIовлеш йолу сетта маьнга а, стол а, лекха диъ гIант а, баьрчерчу пенан сонехь тIехула гата а тесна кхозу цхьана безамехьчу стеган сурт а. Уллорчу гIанта тIехь хих дуьзна доккха йоьзан зока а. НеIарехь кхозучу бедарш йуккъехь шен чоа а, куй а, неIарехьа цIенкъахь неIармачаш а гира цунна. Верта гуш дацара цхьанхьа а. «Ванах, со мичахь ву-те? – ойла йора цо, шех хиллачух ца кхеташ. – ХIapa гIенах ду-те йа самах ду-те?».
Корах чуеанчу маьлхан асано цхьа тамехь бохбинера цуьнан дегIан аьтту aгIo. Оьрсийн йовхачу чоьракан чомехь хьожа а йогIура. Хьогалла хааелла, хи мала дагахь зоки тIе куьг кховдо гIоьртира иза. Цхьадика, аьтту куьг дукха лазоза хааделира цунна.
КIез-кIезиг хIуттуш, цуьнан кхетамехь меттахIоьттира селхана хиллачун сурт. Амма муха кхаьчна-те иза xIoкху йаьссачу хIусаме? Верта а дац гуш. Цунах а хIун хилла-те? ХIун хилла-те бохуш а, хоьттий! Оцу хьакхарчаша дIадаьхьна хир ду-кх. Иза-м дайча а хIун дара, ахча мукъана а хилахьара цуьнан гIовталан кисанахь. Хьала а гIеттина хьожур вара бохург хьехочохь а дацара. ДегI ма ду, зоьпарш тоьхча санна, лацаделла. ГIаттавелча а, хIусамдай чохь а боцуш, хIусамехь волавелла лелча а, гIиллакхе хир ма дац.
Дукха хан йалале неIарх чоьхьайелира безамехь, ткъе пхийтта шо хенара меташка. Самаваьлла Янаркъа гича, хазахетта тIехьаьдда, цунна улло гIанта охьахиира иза.
– Хьо-м синкхетаме веана! Муха ду хьан дегI? Дукха лозий?
Шена мотт ца хаахь а, цо хIун хоьтту, хиира Янаркъина.
– Дика ду. Харшо. Йахши, – цхьа а церг йоцу бага йоккха гIатта а йина, догцIена велакъежира иза.
– Далла бу хастам, хьуна гIоли хилла, – йелхаозийра зуда. – Сой, сан майрий тIекхаьчча, халла хаалуш садоьIуш, велча санна, Iуьллура хьо. Суна-м, хьо велла, моьттура. Верриг а цIийший, чевнаший вуьзна, Iаржвелла… Кхераелла, мохь белира сан. Федяс шена гIoдар дийхира. ТIаккха цой, цуьнан доттагIчой – оха кхааммо, айъина йуьстах а ваьккхина, хица цIанвина, извозчик а лаьцна, цIа валийра хьо. Сийсара буьйса йукъал тIехйаллалц харцлуьйш вара хьо, кхин синкхетаме ца вогIуш, наб хьашаелира хьуна. Оцу хьерадевллачу акхароша эрчо йинера хьуна тIехь. Хьо-м дийна висина. Байъинарш а бу дуккха а…
Зудчо къамел дора, цкъа йелха ийзош, тIаккха йекхалуш, йукъ-кара шен ховха куьг Янаркъин хьаьжа тIе а дуьллуш, тIера йургIа а нисдеш. Ткъа Янаркъас, цо дуьйцучух ша ца кхетташехь, иза йелаелча, велакъежаш, йелха озийча, кхоьлуш, лерина ладоьгIура цуьнга.
– Сан цIе София йу. Со-фи-я, – бохура зудчо, шен некха тIе куьг а детташ.
– Сопи, Сепият! Нохчийн цIе йу иза, – воьлура Янаркъа, цуьнан цIе а йохуш.
– Ткъа хьо мичара ву, дедушка?
Дуккха а къахьегначул тIаьхьа цуьнан хаттарх кхийтира Янаркъа.
– Гати-Юьртара ву со.
– И цIе йолуш йурт йуьйцу ца хезна суна. Генахь, лаьмнашкахь хир йу иза.
– Гена йу. Далико.
– ХIумма а дац, дедушка, карор йу вайна хьан Гати-Юрт. Федяс ша цIа вогIуш шеца балхахь волу цхьа нохчо валор ву. Хьамзат йу цуьнан цIе. Тхан доттагI ву иза. Оьзда, хьекъале, дика кIант ву Хьамзат. Шера оьрсийн мотт а хаьа. ХIинца митингехь ву и шиъ. Базаран майданахь. Цига гIалара белхалой а, йарташкара нохчий а – масех эзар стаг гулвелла. Суна а лиира Федяца цига йаха. Хьоьга хьожуш цIахь Ie аьлла, йити. Тхойша гIала деана ма йац дукха хан. Червленерчу гIалагIазкхех ду тхо. Латта а, сту-говр а дацара тхан. Ткъа доьзал хене баккха дезара. Диъ бер ду тхойшиннан. ХIетахь шиъ дара. Пхи шо ду тхойша гIала схьакхелхина. Федяс нефтан промыслехь болх бо, ткъа ас – бедарш йуьттучохь. Алапа кIезиг ду тхан. Иза а чомахь кара ца кхочуьйту. Мацалла ца дала, caгIa ца деха гIерташ, цхьацца лол бетташ, хене дуьйлу. Берашка дешийта аьтто а бац. Воккхахволчу кIентан итт шо ду. Ишколехь доьшург мах боккху. Ткъа алапа тхуна дуучунна, тIедухучунна а халла тоьу. Чудуьйла, Митя, дедушка самаваьлла. Хьуна гIoвгIa ца йайта, ловза бахийтинера ас хIорш. ХIapa воккхачул жиманиг ву тхан. Ма кхера, схьачувола. Урамехь дуьйцуш хеза берашна, нохчий къиза адамаш ду, цара шаьлтанаш хьоькхуш, адамаш дойу бохуш. Цундела, нохчо гича, кхерало хIорш.
