Читать книгу: «Дарц», страница 3

Царна тIаьхьа а хьаьжна, цхьана салтичо, паргIатваьлла, доккха садаьккхира:

– Дала тIе ма доуьйтийла вайна вовшийн кхин гар!

– Уьш-м шиъ бен ма ца хилла. Вай хьалхе кхераделлера…

– И хьайн муцIар сацае, Iовдал вир! – човхийра иза унтера. – Хьуьна чохь церан накъостий мел бара, хаьий хьуна? Оцу шина обарго хьо ца вуьйш, дийна витарх воккхавеш, Далла хастам бан беза ахь хьайн оьмарехь. Оцу шина обаргана а цхьаьна!

Дика хьаьвсича, шайна вовшийн куьйгаш дIадасталур дара салташка. Амма уьш даьстина карийча, бехке хир бара. Шина обарго шайн когаш цабехкарна а чам бацара царна. ТIаккха уггар а бехказа хир бара уьш. Делахь а, xIapa а тоьур ду. Шаьш дIадаста некъахой тIекхачаре хьуьйсуш, дIатийра пхи салти.

III корта. НАНА

Ас шайна тIедехкина декхарш аш цIена кхочушде, тIаккха Со шуьца хир ву.

Къуръан. 2 Сура, 38 айат

Ала цаьрга: «ХIай адамаш! Дала цIена, нийса некъ гайтина шуна; оцу некъа ваханчо шена дика до; тилавеллачо шена зулам до; цунна Соьгара гIо хир дац».

Къуръан. 10 Сура, 108 айат

1

Хьалха Iедалан суьдо ГушмацIина тоьхна хан дIайаьккхира шариIатан суьдо. Иза къена вара. Ша дуьненахь йаккха йисина хан машаре йаккха сацам хилира цуьнан, Хорача цIа вирзича. Амма Iедало ца вуьтура иза шен лаам а, сацам а кхочушбан. Обарг ваьлла, зуламаш деш лела хьайн кIант Iедална тIевалаве бохуш, ша бIарзвича, кIантах дIакхийтира иза.

ЭлсангIаьрца долу мостагIалла а машарца дерза ца дуьтура Iедало. Добровольскийс шена герга озийнера церан цIийнан нах. Цунна къаьсттана доггах гIуллакх дора Iадода. Зеламхас а, цуьнан доьзало а, гергарчу наха а дIa мел баьккхина ког Iедале дIабуьйцуш, уьш къиза хьийзабойтура цо. Зеламхас мосазза а алийтира цуьнга, и хьайн мотт сацабе. Амма иза ца соцура. Iедало ша ларвийр ву, моьттура цунна. Зеламхас Iадод вийра.

Хьалха чIир дуьхь-дуьхьал нисйеллера церан. ЭлсангIара Солтамурдан доттагI Ушурма вийча, цунна дуьхьал Элсан вийнера ГушмацIагIара. Ткъа хIинца хIокхара Iадод вийча, цIий хьаьрчира царах.

ГушмацIин ваша Хьамза, воккха стаг, гIийла стаг вара. Цхьана пIераскан дийнахь, рузбанера арабевлча, Хьамза вийра ЭлсангIеран наха. Хьамзас дехарш дира цаьрга, ша къена стаг ву, шен вашас а, цуьнан кIанта а лелочу гIуллакхийн декъахь а вац, тIе аш лацийтина шен кIант набахтехь велла, ша ма вехьара аш бохуш. ХIетте а вийра.

ГушмацIин воккхахволу кIант Хаси цомгаш, гIийла стаг вара. Цхьа а доьзалхо а вацара цуьнан. Иза гIийла стаг хиларна, ГушмацIин чIирхоша а новкъарло ца йора цунна. Aмма Iедало хьийзавора и миска, хьайн да а, ваша а шайга схьало бохуш. Эххар а, лаьцна вигна, Ведана набахти чу кхоьссира иза.

Йуьхьанца деца а, вешица а вацара Солтамурд. Iедало ша йуьртахь ца витича, шайн уьстагIашца Къоьзан-Iоме а вахана, цигахь хан токхуш вара иза. Шена ахьар а дахьа, бехйелла бедарш а йиттийта, цхьана дийнахь йуьрта вогIу иза новкъахь Добровольскийна тIеIоттавелира. Цуьнца салтий а бара. Солтамурдехь мокхаз биллина топ йара. И тайпа топ лело бакъо йеллера нохчашна. Амма Добровольский, цунна дена а, нанна а хьежош, цуьнгара топ схьайаккха гIоьртира. Топ дIайелча а, ша лаьцна дIавуьгур вуйла хаьа Солтамурд, шед тоьхна, цIеххьана говр а йадийтина, ведда кIелхьарвелира. ХIокху махкахь шена синтем хир боцийла хиъна, иза Iаьнда вахара.

ТIаккха ГушмацIагIеран цIахь цхьа а боьрша стаг ца висира. Итт шо хенара Бийсолта воцург. Зударий ца ларабора дохнаца а, керт-коврачу гIуллакхашца а. Солтамурд маьрша витахьара аьлла, дехар дан Беци а, Зезаг а Добровольскийна тIейахийтира Зеламхас. Амма округан начальнико цаьршинца къамел а ца дира. Заддаш, кхахьпанаш бохуш, йаппарш йеш, эккхийра. ТIаккха цхьана буса Зеламха ша вахара Добровольский волчу. ГIопехь ха деш болу салтий Зеламхас кхерийнера. Цул совнаха, царна дош деллера цо начальникана цхьа а тайпа зен ца дан. Салташа къайллах гIопа чу витира иза. Подполковник шен хIусамехь охьавижа кечвелла карийра цунна. Зеламха, бIаьрг ма-кхийтти, вевзира подполковникна, амма воьхна ца хьаьвзира. Хетарехь, иза тешна вара арахь сема лаьттачу салтех. Цул совнаха, Зеламха машарна веана аьлла а, хийтира цунна. Зеламхас, хьийзораш а ца йеш, къамел долийра.

– Полковник! Тхан а, ЭлсангIеран а девнна йукъа а гIоьртина, лецна тхо Сибрех дахийти ахь. Сох обарг винарг а хьо ву. Сан зуда жимачу бераца набахти а кхоьссина, цуьнга оцу чохь кхо бутт хан йаккхийти ахь. Къена сан да хьийзош, бIарзвина, сох схьакхетийти ахь. Тхан мостагIаша а чIирах маьрша витина, цомгаш, гIийла сан воккхахволу ваша а набахти воьллира ахь. Оцу дерригенах тоам ца хилла, дог ца Iаьбна, хIинца сан ваша Солтамурд а, хIокху махкара эккхийна, ДегIастана вахийти ахь. Тхан кертахь цхьа а боьрша стаг ца висина. Зударий ца ларабо бахамца. Солтамурд соьца а вац, ас лелочу гIуллакхийн декъахь а вац. Цуьнан карах цхьа а стаг а ца велла, цо Iедална дуьхьал дина хIyмa а дац. И сан ваша ма хьийзавехьа, полковник, тхан йуьртахь, тхан кертахь маьрша ваха витахьа иза. ЭлсангIеран а, тхан а мостагIаллина йукъа а ма гIертахьа. Иза тхан тхешан, нохчийн, гIуллакх ду…

Добровольский ца Iийра Зеламха дийцина валлалц.

– Хехой! – чIоггIа мохь туьйхира цо.

Зеламха велавелира.

– Цаьргара орца хир дац хьуна, полковник. Нагахь уьш хIокху чу гIортахь, ас дерриг а дойур ду шу. Уггар хьалха хьо а вуьйш. Ас хIинца ца вуьйш вуьту хьо. Оцу мискачу салташна бохам бан ца лаьа суна. Амма хаалахь, хьо а, Чорни а, лаьттах воьлча а, стигала ваьлча а, сан дIаьндаргах кIелхьарвериг цахилар.

Зеламха, дуьхьало йоцуш, парггIат гIопах ара а ваьлла, дIавахара.

Стаг вийна, йукъа мостагIалла деача, зударий а, пхийтта шаре кхаччалц хан йолу божабераш а чIирах маршабоху нохчийн Iадато. Уьш байа а, цIepa, йуьртара арабаха а бакъо йац. ГушмацIин зуда Билкъис, Бийсолтин нана, ЭлсангIарах йара. Нохчийн къоман Iадат лардеш, Билкъис ца йитира ГушмацIас, йа дов дина дIа а ца йахийтира. Зудчуьнца къийсар нийса ца догIура нохчийн гIиллакхехь. Делахь а буьрса амал йолчу ГушмацIас, цкъацкъа ша оьгIазвахча, тIехбеттамаш бора, Iиттарш йора зудчунна, йен кхерамаш а туьйсура. Ткъа Билкъис шек дIа а ца йолура. Хаьара шен майра къоман гIиллакхах вухур воцийла.

Амма ЭлсангIеран зударша кертара арабовла ца буьтура ГушмацIагIеран зударий. Тезий, маьттазий багош лееш, сардамаш доьхуш. Церан божабераша Бийсолта а хьийзавора, ловза аравала ца вуьтуш. Мосазза а йетташ меттиг хиллера. Вукху aгIop, Iедало а хьийзабора ГушмацIагIеран зударий, обаргаш бевлла лела шайн божарий совцабе, уьш Iедална тIебахкийта бохуш. Шинне aгIopхьарчара хьийзош, бIарзйина Беци а, Зезаг а, божарех дага а йаьлла, кертара даьхни дIа а доьхкина, сал-пал а, йийбар а гергарчарна дIа а йекъна, оцу кертара дIа а йаьлла, шен ден цIа дIайахара. Бецис шен ден цIахь дуьнен чу ваьккхира Зеламхин дуьххьарлера кIант Мохьмад. Наггахь буьйсанна, адамаш набарна дIатийча, къайллах шен доьзал болчу воьдура Зеламха. Муслимат а, Энист а хьоьстура, боккхачу безамца, дегайовхонца жимачу Мохьмаде а хьоьжура. Бецина маслаIат дан а гIертара, хIинца Россехь берриг а оьрсий паччахьна дуьхьал гIевттина, цара иза дIавоккхур ву, паччахьан Iедал дохор ду, тIаккха ша маьршавер ву, вай машаре дехар ду бохуш. Бакъду, Зеламха ша а ца тешара ша дуьйцучух. Делахь а иштта хиларе сатуьйсура.

Зеламхас лоруш а, сий деш а масех стаг ву Нохчийчохь. Эвтарара эвлайаъ Баматгири-Хьаьжа а, Шелара Соип-Молла а, ГIойтIара Элдарханан Таьштамар а, Сиржа-Эвлара ШериповгIеран Жамаьлдин кIентий а. Кест-кеста цаьрца цхьаьнакхетар а, царах дагавалар а хуьлу Зеламхин. Иттех де хьалха Соип-Молла волчохь хилира иза. ХIетахь Соип-Моллас дийцира цуьнга, Ведана гIопехь набахте чу воьллина Гати-Юьртара цхьа жима стаг ву аьлла. Цуьнан дай Шелара хилла. ХIинца а цуьнан геннара гергара нах бу кхузахь, оцу кIентан бала болуш а бу. КIентан ден да ДанчIа хилла, да Болат хилла, цуьнан шен цIе Соип йу. Болатан да-нана Хонкарахь дIакхелхина шовзткъа шо хьалха. Iаьлбаг-Хьаьжа имам волуш, цуьнан герггара гIоьнча хилла Болат, Сибрех вохуьйтуш, Соип ненан кийрахь хилла. Болат, хилларг ца хууш, Сибрехь вайна ткъе ворхI шо ду. Къона йолуш дуьйна и цхьа кIант а кхобуш, къанйелла цуьнан нана. Соип-Моллас дийцира, Соип стенна бехке вина, лаьцна.

– Кестта иза Соьлжа-ГIала дIавуьгу бохуш, хабар ду. Цига дIавигахь, суьдо вен кхел йийр йу цунна. Вуьйр ву. Йа шен оьмарна Сибрех каторге вохуьйтур ву. Лаххара таIзар – 20–25 шо хан тухур йу. ТIаккха, шен да санна, Сибрехь доьза вовр ву иза. Соип дIаваьлча, церан цIийнан кIур бов. Нагахь санна, шайна зен-зулам а ца хуьлуш, и кIант кIелхьарваккха аьтто хилахь, Соьлжа-ГIала дIавуьгуш, новкъахь иза кIелхьарваккха хьовсийша.

Зеламхас дош делира Соип-Моллина оцу тIехь шен ницкъкхочург дан.

2

Оцу дийнахь Зеламхе гIайгIане ойланаш йойтуш, къамел хилира цуьнан Соип-Моллица. Зеламхас шегара бала балхийра цуьнга. Бехк-гуьнахь а доцуш, шайна тIедеана мостагIалла а, Iедало зударшца, берашца цхьаьна йуьртах арадаьхна, акхарой санна, лаьмнашкахула, хьаннашкахула лечкъаш, шаьш кхерсташ лелар а.

– Гой хьуна, Зеламха, Дала ваьшка ма де бохург а дой, иза ваьшна бохаме даьлча, Делан кхел йу лелларг, олу вай, йа бехк цхьаьннан коча бохуьйту. Шайна хиллачу бохамашна ахь ЭлсангIар бехке бо. Шайга хаьттича, ЭлсангIара шу бехке дийр ду. Ткъа бехке шу шинне агIорхьарнаш ду. Дала бусалба адамашна гайтинчу цIенчу, нийсачу шариIатан некъа тIера девлла лелла шу. IалайхIи салам, Мухьаммад-пайхамарехула бусалба адамашна Къуръан доссийна Дала. Оцу Къуръанца Мухьаммад-пайхамарехула Дала ши некъ гайтина бусалба адамашна. Цхьана агIор – диканиг, оьзданиг, адамашна пайдениг, хьаналниг, къинхетамениг, стеган дуьне а, эхарт а декъала хир долу, уьш зенех-зуламех, бохамех ларбийр болу гIуллакхаш а, гIиллакхаш а. Оцу новкъа ваханарг Ша зенех-зуламех ларвийр ву, Ша цунна гIо дийр ду, боху Дала. ШолгIа некъ гайтина Дала, оьзда доцу, боьха, хьарам, къиза, адамашна зуламе, бохаме хир долу, церан дуьне а, эхарт а декъаза хир долу гIуллакхаш а, гIиллакхаш а гойтуш. Оцу шолгIачу новкъа ваханчу стеган шегарчу къинхетаме, гIоьне, орцане догдохийла йац, Ша иза зенех-зуламех, бохамех ларвийр вац, цуьнан дуьне а, эхарт а декъаза хир ду, боху Дала. Дала ваьшна, перз дина, тIедехкина ламаз а, марха а, закат а, сагIа а леладо вай, амма Дала бусалбанашна тIедехкина важа декхарш кхочушдан ца хаьа йа ца лаьа вайна, оцу ас бийцинчу шина некъа тIехь галдуьйлу вай. Уьш дерриг а дийца воьлча, дукха хир ду, цундела хIокху шуна хиллачу бохаман бахьанаш дуьйцур ду ас. КIанта зуда йалор а, йоI маре йахар а муха хила деза, майрачун а, зудчун а, доьзалан а йукъаметтигаш муха хила йеза, церан декхарш хIун ду, уьш дерриг а гайтина шариIатехь. ЙоIа а, кIанта а маре деш, оцу шиннан а, церан дай-нанойн а бертахь, шинне агIорхьарнаш реза болуш хила деза. Бертаза, нуьцкъах йигна зуда хьарам йу боьршачу стагана. Шен цIера, дена-нанна хьалхара арайаккхале, ши теш а волуш, имама мах бан беза маре дечу шинна йуккъехь. Маре деш долу ши адам Делах тешаш а, Далла Iамал йеш а хила деза. И шиъ йа шиннах цхьаъ Далла Iамал йеш дацахь, цаьршиннан мах бар ца магадо. Цул совнаха, мах бечу хенахь а, вовшех куьг кхетачу хенахь а догIмаш цIена, ламаз карахь долуш хила деза и шиъ. Мах бечу хенахь тоьшаллина xIoттийнa ши боьрша стаг а хила веза, Делах тешаш, Далла Iамал йеш, догIмаш цIена, ламаз карахь долуш, цIена, хьанала, йамартло йоцуш. Мах бале зудчух хьакхавалар хьарам дина, дихкина. Мах бале и шиъ цхьаьна Iер зина лору, оцу хенахь кхоллавелла доьзалхо къутIа лору, иза ийманехь хир вац, иза дена-нанна а, нахана а бале вер ву, боху. Ткъа аш муха йалийнера Хушуллин йоI?

– Тхан вешина Хушуллин йоI а йезара, йоIана тхан ваша а везара. ЙоьIан да-нана реза дацара тхан веше шайн йоI йаийта. Цундела, йоьIан бертахь, тхан вашас новкъара дIайигнера иза…

– Ткъа шариIато ца магадо ден а, ненан а бертаза йоI маре йигар. ШолгIа, мах бале оцу йоIах куьйгаш ма тоьхна хьан вашас. Мах бина а боцуш, шун кертахь де-буьйса ма даьккхина оцу йоIа. Дена, вежаршна, ден дена, ден вежаршна, иштта гергарчу божаршна а бен, шен йуьхь гайтар зудчунна магош ма дац шариIато. И йоI шаьш йуьгуш, мосазза а шариIат талхийна аш, Дала аьлларг ца дина аш. Изза дина махкатIхойн йуьртдас а. ЙоьIан бертаза йига а йигна, йоьIан бертаза мах а бина, масех баттахь иза шайн кертахь латтийна цара а. ЙоьIан бертаза, нуьцкъах маре йелла ХушуллагIара а. Ша гайтинчу цIенчу, нийсачу некъа тIера ваьллачу стагана диканиг ма ца до Дала. Ткъа и захало долийчхьана дуьйна шу шинне агIорхьарнаш Дала гайтинчу цIенчу, нийсачу некъа тIера йуьстахбевлла лелла. Цундела Дала шуна иза бекхаме даьккхина. ЭлсангIара шайгара йoI схьайаьккхича, шайна эхь дина цара аьлла, церан боьршачу стеган шарбал йаккха дахана шу. Цара шух стаг вийна. Цунна дуьхьал аш Элсан вийна. Элсанна дуьхьал цара Хьамза вийна. ТIаккха аш церан Iадод вийна. Дала адамаш дайа ма ца боху. Ша кхоьллина синош Ша дIаоьцур ду, Шен гIуллакха йукъа шу ма гIерта, ма боху Цо адамашка. ХотIе а доцуш, шена хаа а хууш, бусалба стаг ма ве, ма боху Цо. Бусалба стаг вийначунна Ша гечдийр дац, цунна кечйина жоьжахате йу, иза цкъа а оцу чуьра хьалавер вац, ма боху Дала. Ткъа аш, шинне а агIорхьарчара, байъинарш Делах а тешаш, Далла Iамал а йеш болу бусалбанаш бу. ХотIе а доцуш, хаа а хууш бусалба стаг вийнарг вен магадо бусалба динехь. Куьг бехкениг. Ткъа аш, шиний aгIopхьарчара, куьг бехке боцу нах байъина. Аш къена Элсан вийна, ткъа цара къена Хьамза вийна. ТIаккха аш иштта Iадод вийна. Бехкениг къастош, шариIатехь кхел йича бен, шун бакъо ма йацара и адамаш дайа. МостагIчун цIийнах, тайпанах хилчахьана, шайн аьтто баьлларш байъина аш. Бехке боцурш а. Церан жоьра зударий бисина, бобераш дисина. Наной, хIусамнаной, йижарий, бераш делхийна. Ткъа бахьана хIун ду? Дала, пайхамара, шариIато гайтинчу новкъара йуьстахдовлар. Дала бохург вай дахьара, Цо гайтинчу цIенчу, нийсачу новкъа вай дIагIертахьара, вай ийманехь нислахьара, вайна хуьлуш долу дуккха а зенаш-зуламаш, бохамаш, баланаш хир ма бацара, Зеламха. Паччахьан Iедал бехке до ахь. Иза нийса ду. Иза керста, оьрсийн Iедал ду. Иза къинхетам боцуш, къиза, йамарт Iедал ду. Оьрсийн паччахь ницкъ болуш ма ву. Царна хIун ду нохчаша, бусалбанаша вовшийн байарх? Иза царна луург ду. Цхьажимма а вай бахьана далийтича, набахти кхуьйсу, Сибрех дохуьйту. И бахьанаш дийлийта вайна йукъа питанаш туьйсу. Ткъа вайна и бахьанаш ца дийлийта, лардала ца хаьа. Нагахь санна, Дала, пайхамара, бусалба дино бохург а деш, вай ийманехь нислахь, Дала вай зенех-зуламех, бохамех, баланех лардийр ду, Делера орца а, къинхетам а хир бу, вайн дуьне а, эхарт а декъал а хир ду. Иза иштта хилийта, Дела ницкъ болуш а, къинхетаме а, комаьрша а ву. Амма ийманехь вай ца нислахь, дуьне а, эхарт а декъаза хир ду вайн. Цуьнан цхьа а тайпа шеко йац.

3

И къамел хиллачул тIаьхьа тайп-тайпана ойланаш йора Зеламхас. Ша хаъал хилчахьана чIогIа Делах тешаш а, чIогIа Делах а, къематдийнах а кхоьруш а, шена ма-хуъу, шен ницкъ ма-кхоччу, Далла Iамал йеш а вара иза. Хьанала къахьоьгуш а, хьарамчух ларлуш а вара. Перз ламазел а, марханел а совнаха ламазаш а дора, марханаш а кхобура. Шайн даьхнина а, йалтина а тIера закат а, мискачарна caгIa а лора. Ша цIена бусалба а хетара цунна. Амма Соип-Моллас дийцинчуьнга ладоьгIча, ша цIена бусалба хиларх шекваьллера иза. Шайн доьзалшна хиллачу бохамашна Далла хьалха а, доьзалшна хьалха а ша бехке а хийтира цунна. Оцу итт дийнахь шен ламазаш тIехь Деле шена гечдар, шен доьзалшна къинхетам боьхура цо.

Амма паччахьан Iедалца а, оцу Ведана-гIопехь, тIулгийн лекхачу, стаммийчу пенашна тIехьа а левчкъина, кхузарчу мискачу адамашна тIехь харцо, къизалла латточу оцу хьакхарчашца а, церан йалхой хилла лелачу нохчийн заддашца а машар а бина, къарвелла саца ойла а йацара. Цаьрца машар муха хуьлу, цхьаннахьа а гуш нийсо ца хилча, гобаьккхина лелаш харцонаш, йамартлонаш хилча. Нуьцкъалчо гIорасизниг хьоьшу. Хьолахочо къениг вацаво. Хьекъалечо боданениг Iехаво. Iеламнаха бусалба дин шайна пайдехьа дерзадо, уьш дукхахберш паччахьан Iедална, хьаькамашна бохкабелла. ГIорасизчун, къечун, гIийлачун, мискачун цхьа а тайпа бакъо йац. Iедална а, хьолахошна а уьш адамаш ца хета. Уьш, лоьцуш, Сибрех бахийта а, байа а, текхамаш бойтуш, чIанабаха а мега. И Дела воцу мостагIий, таIзар ца деш, бекхам ца оьцуш, шайна луъург дан хецна муха бита беза? ХIара Зеламха а, xIapa саннарш а царах бекхам эца Дала къастийна, Делан лаамца лелаш хила а ма мега. Ткъа бусалба динан кIоргенеш хаа, Соип-Молла санна, Iеламстаг вац Зеламха. Иза бодане бежIу, жаIу, ахархо, асархо, мангалхо ву. Цунна, Къуръано а, шариIато а хIун боху, ма ца хаьа. Дукхахболчу нохчашна а. Йа Зеламхина бевзина молланаш а ма бац дукха кIоргера бусалба динан Iилма хууш. Цхьаммо цхьаъ дуьйцу, кхечара кхин дуьйцу. Делан Къуръано а, шариIато а бохург дерриг а цIена хууш хиллехь, Зеламхас и къинош летор ма дацара. Дала гайтинчу цIенчу, нийсачу некъа тIера йуьстахвер ма вацара. Цо ца кхеташ, лаамаза дийлийтинчу гIaлаташна, летийнчу къиношна Дала гечдийр ду цунна. Дела хууш а, гуш а ву цуьнан дагахь дерг…

Амма Дала къинхетам ца бахь, герггарчу хенахь машаречу дахаре йуханехьа некъ ца гора цунна…

Оцу шен къаьхьачу ойланех иза йукъахваьккхира арара схьахезначу когийн татанаша а, лохха дечу къамелаша а. Цхьа минот йаьлча, цIа чу велира Аюб а, Абубакар а, корта а, маж-мекх а даьлла жима стаг а. Охьаховша пурба делира царна Зеламхас.

– Мичара ву хьо?

– Гати-Юьртара.

– ЦIе хIун йу хьан?

– Соип.

– Ден цIе?

– Болат.

– Ненан цIе?

– Деши.

– Да-нана дуй хьан?

– Нана йу, да вац. Сибрехь вайна…

– Хьан дехой мичахь бу?

– Шелахь.

КхидIа хеттарш дан ца оьшура. Иза Соип-Моллас вийцинарг вара.

– Аюб, корта а, маж а даша цуьнан. Хи а дохдай, дегI а цIандайта. Бедарш хийца. Цунна тIехь йерш йагайе.

Ши сахьт даьлча, Зеламхина хьалха хIоьттира куьце, майра йуьхь-сибат долуш жима стаг.

– Маса шо ду хьан?

– Ткъе ворхI.

– Зуда йуй хьан?

– Йац.

– ХIунда йац?

– Зуда йало аьтто боцуш Iийнера. Цунна а, керт-ковхь оьшучунна а ахча даккха гIалагIазкхашна йолах болх бан Теркал дехьа ваханера со. Цигахь болабелла xIapa суна хилла бохам…

– Хаьа суна. ХIинца кхидIа хIун дан ойла йу хьан?

– Ахь пурба лахь, хьох дIакхета лаьа суна. Сан ден, да-нана махках а даьккхина, Хонкара дахийтинчу, сан да Сибрех а вахийтина, доьза вайъинчу, сан нана ткъе ворхI шарахь хеназа къанйинчу Делан мостагIех бекхам эца.

Зеламха гIайгIане велавелира.

– Тахана Соьлжа-ГIала дIавигнехь, цкъа хьалха масех баттахь набахтехь валлор вара хьо. ТIаккха суьдо вен кхел йийр йара хьуна, йа йерриг а хьайн оьмарна Сибрех а вахийтина, цигахь лийр вара хьо. Амма Дала къинхетам бина, тахана хьо Iожаллех кIелхьарваьккхина. Тхан дахар а дац цхьа минот а тешам болуш. Iожалла йу, когийн кIажаш хьоьшуш, тIаьхьахIоьттинa лелаш. Тхоьца висча а, лаьмнашкахула, хьаннашкахула, шийла, меца, лечкъаш, экха санна, ваьлла лела дезар ду хьан. ТIаккха цхьана дийнахь салташа вуьйр ву йа, Iедало лаьцна, Сибрех вохуьйтур ву. Ахь Iожалла леха ца йеза, хьо вала ца веза, ваха веза. Хьан дай къонахий хилла, цара шайн синош дIаделла нохчийн къоман, бусалба динан маршонан дуьхьа. Церан тIаьхье хила йеза, иза йаха йеза. Цул совнаха, ткъе ворхI шарахь хьо кхаьбначу, кхиийнчу хьайн декъазчу ненан ойла йан а йеза ахь. Хьол тIаьхьа дола дан верас воцуш, цхьалха йуьсур ма йу иза.

Соипан корта охьабахара.

Зеламха Аюбана а, Абубакарна а тIевирзира.

– Уггар хьалха хIокхуьнан нене а, Соип-Молле а дIахаийта xIapa могаш-маьрша а, кхерам боцуш а хилар. ТIаккха генна лаьмнашка, кхерам боцчу йуьрта, вайн xьeший болчу дIавига xIapa. Цигахь хIокхунна хIусамаш а таръе, кад-Iайг, мотт-гIайба, кхин хIусамехь оьшурш а таръе. Уьш дерриг а дIанисделча, хIокхуьнан нана цига дIайига. ТIаккха хIокхунна йало зуда лаха. ХIара реза а волуш, хIокхунна реза а йолуш, ийманехь йолу йоI. Ишттаниг шайна карийча, сихха йалае. Мах бар а, там бap а шиммо а дIалиста. Тховса кхааммо а дика садаIа, кхана Iуьйранна новкъа довла. Кхетий шу?

Аюба а, Абубакара а, резахилла, кортош таIийра.

– Ткъа axь, Соип, хьо дIатарвинчу йуьртара соьгара пурба доцуш цхьа а ког дIа а ма таса.

Кегийрхой, вовшашка а хьаьвсина, бист ца хуьлуш, арабевлира. Тийналлехь цхьа висина Зеламха гIайгIанечу ойланаша йуха а йийсаре лецира…

4

ТогIи готта йолчохь шина бердан йистошна йуьхьигаш хIиттош дехкинчу дукъошна тIехула серагех дуьйцина зIараш а дехкина, лаккха айъина Хулхулона тиллинчу тIай тIе ваьлча, цхьа масех минотехь тогIица хьала-охьа бIаьрг бетташ сецира Овхьад. ТIай кIелхула сихделла охьауьдура бухара тIулгаш гуш сирла хи. Овхьадана тIехбуьйлуш, гихь а, карахь а тIоьрмигаш, таьлсаш долуш дIаоьхура базарара йухабирзина божарий а, зударий а. Хьалха лаьттачу Дишни-Веданан кешнашна тIехь бIаьрг сецира Овхьадан. Карлабелира ткъе вopхI шо хьалха цигахь хилла буьрса тIом. ХIетахь оьрсийн эскаран йаккхийчу тоьпийн хIоьънаша кегдина чарташ хIинца а лаьттара кортош доцуш а, охьадеттаделла а. Доккха са а даьIна, шен чамда схьа а эцна, меллаша гIулч йоккхуш, дIаволавелира Овхьад.

ГIамap-Дукъ хадош а, изза тIеман шо карладелира Овхьадана. Малх чубуза гергабахча, ЦIоьнтара улло, Кхеташ-Корта лома тIе хьалавелира иза. Кхузара дIа бIаьрг тоьхча, цунна хьалха хIоьттира берриг а бохург санна Нохчмохк. Къилбехьа – белгIатойн, даьргIойн, цIонтаройн, гунойн, курчалойн йарташ, малхбузехьа – йалхойн, энакхаллойн, айткхаллойн, бийтаройн, къилбаседехьа – гIордалойн, шонойн, Iаларойн, бенойн, билтойн, гендарганойн, зандакъойн йарташ. И йарташ а, хьаннаш, даккъаш, раьгIнаш а, шен ши пIелг санна, дика йевзара цунна. Ткъе ворхI шо хьалха, тIеман бapxI баттахь, шелехь-дорцалахь а, дийнахь-буса а, гIаш-говрахь а дукха леллера иза оцу меттигашкахула. Кхузара дIахьаьжча, нийсса дуьхьал го Коьжалк-Дукъ. 1845-чу шарахь нохчийн наибаша, коьртачу декъана, цигахь дохийнера эла Воронцовн эскарш. Ткъе ворхI шо хьалха Iаьлбаг-Хьаьжас шен кхаа бIе тIемалочуьнца кхаа дийнахь жигара тIом бира цигахь оьрсийн эскарца. Ломана тIелеташ масех батальон салтий а, гIалгIазкхийн дошлойн масех бIо а, царал совнаха, нохчийн, гIалгIайн, суьйлийн, гIумкийн, хIирийн лаамхойн отрядаш а йара. Царна гIо деш йара йаккхийчу тоьпийн масех батарей. МостагIчунна даккхий зенаш а дина, кхоалгIачу буса шайн беллачеран декъий а, чевнаш хилларш а кIелхьара а бохуш, оцу ломара дIавелира Iаьлбаг-Хьаьжа.

Кхузара дIa гo иза винчу Гати-Юьртара масех цIа а. Овхьадана цкъа а дагара ца долура, ша Iаьлбаг-Хьаьжех дIакхетча, дас ХортIас а, воккхахчу вашас Асхьада а хьийзавар, Асхьада шена неIарна буллу гIуй тохар. Оьрсийн эскарша Гати-Юрт талош а, йагош а, салташна хьалхаваьлла лелаш, МIаьчига а, Васала а вийнера Асхьад. ХIетахь пхи бутт баьллера, Овхьад цIера ваьлла лелаш. Ваша вийна аьлла хабар деача, тIамера цIа веана иза, тезетара а, кертара а араваьккхира дас. Хьайн мезех буьзна вежарий болчу, Iаьлбаг а, Васалан Юсуп а, МIаьчиган Коьра а волчу дIагIо аьлла.

ХIетахь къена дара Овхьадан да-нана. Вежарий Асхьаб а, Iабди а, йиша Ровзан а йара. Да-нана дийна хир доцийла хаьара цунна. Оьрсийн-туркойн тIаме вахана Асхьаб дийна цIа вирзиний а, ца хаьа. ХIетахь Гати-Юьртара виъ жима стаг вахара оцу тIаме. Товсолта-Хьаьжин Хьуьси а, Борахин СаьIад а, Сатун Солтха а, Асхьаб а. Ровзан а, Iабди а жима дара Овхьадал. Оцу шиннан доьзалш а хир бу. Ткъа Овхьадан зуда а ца хилла. Хир йу ала а, ца хаьа. Иштта цхьалха къанлур ву, лийр ву иза. ТIаьхье а ца йуьтуш.

Овхьадана дагаеара шена дуьххьара йезаелла йоI Деши. Овхьадан дуьххьарлера а, тIаьххьара а безам. Гати-Юьртахь-м хьовха, цунна гондIарчу йарташкахь а цIейаххана хаза йоI йара иза. Дуткъачу, лекхочу, куьцечу дегIахь. Когийн хьорканаш тIехIуьттуш йеха, йуькъа, Iаьржа месаш. Iаьржа бIаьргаш, царна тIехула, цхьана говзачу куьйго лерина дехкича санна, хаза цIоцкъамаш. Аз дара цуьнан цхьа тамашийна кIеда, эсала, хьастаме, ца кIордош, даим дIа ладегIа дог доуьйтуш. ХIокху тIаьхьарчу ткъе вopхI шарахь даим Овхьадан бIаьргаш хьалха лаьттара оцу йоьIан сибаташ, васташ, лерехь декара цуьнан аз.

ХIетахь БуритIахь доьшуш вара Овхьад. Цкъа хьажахIотта цIа веача, хин коьрте а вахана, йоIе шен дагара дийцира цо. Амма Дешис тIе ца лецира цуьнан безам. Хьо хьал долчу нехан кIант ву, ткъа ша къечу, мискачу нехан йоI йу. Цкъа-делахь, хьан да-нана, нах реза хир бац къечу доьзалера йоI шайн кIантана йига. ШолгIа-делахь, шун хьал а, шайн къелла а цхьаьна йогIур йац, шун кертахь гIарбашан хьолехь йаха шена а луур дац. КхозлагIа-делахь, ша а йезаш, шена а везаш, ша санна къен-миска Болат ву, элира.

Цхьа а тайпа шалхо йоцуш, шен дагахь ма-дарра цо шега дийцарна, Дешина баркалла а аьлла, хин коьртера дIавахара Овхьад. Цул тIаьхьа дуккха а хан текхира цо, кхачанах а хаьдда, буьйсанна наб ца кхеташ, кийра батталуш. Дукха хан йалале Болате маре йахара Деши. Цул тIаьхьа цхьана а йоIе безам ца бахара Овхьадан. Йа мехкаршца уьйр таса а, сакъера а хан а ца хилира. Нохчмахкахь гIаттам болабелча, цуьнан кIуркIамане нисвелира иза. ГIаттам хьаьшна чекхбаьлча, Гуьржех вахара. ГIаттаман декъашхошна, атталла цуьнан куьйгалхошна йукъахь а дуьненан Iилма хууш кхоъ бен стаг вацара. Берса а, Iуммин Дада а, хIapa Овхьад а. Берса цомгаш, къена вара. Дада гIаттаман шийтта куьйгалхочуьнца цхьаьна ирхъоьллинера. Берсас шена тIекхайкхира Овхьад. Хьо къона а, хьекъале а, Iилма долуш а ву, хьо вайн къомана оьшур ву, Iедалан кара гIахь, хIаллакьхир ву, цундела хIокху махкара дIавала, элира цуьнга. Гуьржехара шен хьеший болчу дIахьажийра иза Берсас.

5

Шоьнана а, ТIуртIи-КIотарна а йуккъехь, Коьжалка-Дукъахь, малх чубуьзначул тIаьхьа, хьуьнна йуккъехула болчу новкъахь Овхьадана хьалха нисйелира гIаш цхьанхьа йоьдуш зуда. Цуьнан белшех кхозуш таьлсаш дара, букар а хьаьвзина, цхьанна гуш боцчу ницкъо ийзош санна, техкаш, гIаж гIертош, халла когаш бохуш йоьдура иза. Некъ цхьана жимачу ирзо тIе баьлча, соцунгIа а хилла, дIаса а хьаьжна, тIуьначу лаьтта охьахиира зуда. Герга кхаьчча, Овхьадана йевзира делкъехь Ведана гIопан кевнехь шена гинарг.

Овхьад тIекхаьчча, зуда цуьнга схьа а ца хьаьжира. Логах хьарчош коьрта тиллина доккха Iаьржа кортали схьа а даьстина, ши тIемаг некха тIехула цо охьахецча, Iаьржачу чухтина бухахула гиччошкахь гучуевлира ло санна кIайн месаш. Йуьртана генахь, акхароша сийсочу хIокху хьуьна йуккъехь и къена зуда а йитина, тIехваьлла дIавахар гIиллакхехь а ца хетта, цунна уллохь сецира Овхьад.

– Зуда, хьо лаа лелий садовчу хенахь? – хаьттира цо.

– Лаа йу со-м. КIадъелла, жимма садаIа охьахиъна.

– Гена йаха дезий хьан?

– Гати-Юьрта.

– Иза-м генахь ма йу кхузара дIа.

– Тховса Iаьларахь буьйса йоккхур йу ас.

– Со а ву, тховса Iаьларахь буьйса а йаьккхина, кхана Гати-Юьрта ваха везаш. ТIуьна латта дика дац дегIана. ХьалагIатта, луьйш-олуш, некъ бацбеш, цхьаьний дIагIор вайша.

Зуда, йист ца хуьлуш, хьалагIеттира.

– Хьо мичара йогIу? – хаьттира Овхьада цуьнга, тахана шена Веданахь гинарг билггала иза йуй-те хаа лиъна.

– Веданара йогIу со.

– Лаа йаханерий хьо цига?

– Цигахь набахтехь кIант вара сан. Тахана Соьлжа-ГIала дIавиги иза…

Зудчун аз дегийра. Хеттарш ца деш, масех минот йалийтира Овхьада. Цхьадика, xIapa суьйре йекхна йеана, беттаса а кхетта, новкъахь ког билла хатт кIезиг болуш меттигаш гора. Шиний aгIop лаьтта лекха, йуькъа хьун дIатийнера.

– Хьо мичара йу? – эххар а хаьттира Овхьада.

– Гати-Юьртара.

– Цигара хьенан, мила йу хьо?

– Сан да вевзар вац хьуна. Ткъа шо хьалха дIакхелхина иза. Халид йара цуьнан цIе.

Овхьадана дагавогIу Халид. Къен-миска, оьзда, доьналле къонах. Цуьнан йоI йара Деши.

– ЦIе хIун йу хьан?

– Деши.

Деши… Овхьадан дуьххьарлера а, тIаьххьара а цIена, боккха безам. ТIаьхьа цуьнан уггар тешамечу, майрачу, оьздачу доттагIчун, бIаьхаллин накъостан Болатан зуда. Болате маре йаханчул тIаьхьа Овхьада шен нус, йиша лийрина Деши…

Ткъе ворхI шо хьалхалерчу вастех а, сибатех а лар ца йисина хIинца цунна улло йаьлла, халла гIулчаш йохуш йогIучу зудчун. Деши ши шо жима йара Овхьадал. Хебарша аьхна оза, йеха йуьхь. Ло санна, кIайн гиччош. Букархьаьвзина букъ. Хьех чукхетта, кхоьлина, гIайгIане бIаьргаш. Йишхаьлла, гIopгIa аз. ХIун баланаш, бохамаш бу-те xIapa хеназа къанйинарш? Болат лаьцна, Сибрех вахийтар-м хаьара Овхьадана. Цигара цIа ца вирзина-те иза? КIант лаьцна. Болат дийна хилча, xIapa Деши Веданахула кIантана тIаьхьайаьлла лелара ма йацара…

Хьалха воьду Овхьад, саца а сецна, Дешина тIевирзира:

– Со вевзар варий хьуна, Деши?

Деши леррина цуьнан йуьхь-дуьхьал хьаьжира.

– Ца вевза суна.

– Овхьад ву со, ХортIин кIант.

Йуха а цкъа леррина хьаьжча, оцу стеган йуьхь-сибаташ, лер а Овхьадачух тера хийтира Дешина. ТIаккха шен карара гIаж охьа а тесна, мара а кхетта, Овхьадан некха тIe корта а таIийна, са уьйзуш, шен дог Iаббалц йилхира иза. Дешин озачу букъах дай куьг а хьоькхуш, цунна маслаIат дан гIертара Овхьад. Амма Дешина ца хезара цо дуьйцучух цхьа а дош. ТIаккха Овхьад ша а сецира, вист ца хуьлуш. Бераллехь дуьйна хи ца даьлла цуьнан бIаьргаш цкъа тIунделира, логашад хьала-охьа сихбелира, бIаьргаш чуьра комаьршша хиш охьахьаьлхира. Оцу цхьана минотехь цунна хьалха хIиттира къиза тIом, йогу йарташ, бIаьхойн, зударийн, берийн декъий, хьере хилла Iоьху даьхни, yгIy жIаьлеш, бIарзделла хьийза адамаш а. Iаьлбаг, Iумма, Берса, Болат, Къайсар, Коьра, Дада. Къена МIаьчиг а, Васал а. Царах цхьа а дийна вац. Байъина, белла, Сибрехь доьза байна…

ХIокху декъазчу Дешин санна, Овхьада ткъе ворхI шарахь кийрахь сецош IaьIнa къаьхьа бала, кийра буьзна, тIехбеана хьалагIоьртина, легашкара дуьхьало а хадийна, узаршца схьахецабелира. Деши мара а къевлина, шен дагна маршо йелира цо. Белшаш йегош, гIapa йоцуш, тийна вилхира иза. Бераллехь дуьйна тховса дуьххьара…

6

Овхьадана хатта лууш а, хаа лууш а дуккха а дара. Амма Дешин деган чевнаш ша карзахйахарна кхоьруш, хеттарш дан ца хIуттура. Йилхина, шен дог а Iабийна, Дешис ша дийцира цунна оцу ткъе ворхI шарахь Гати-Юьртахь хилларш а, лелларш а.

– ГIаттам хьаьшначул тIаьхьа, дуккха а нах лоьцуш, Болат а лецира. Дуьххьара Ведана вигира, тIаккха – Соьлжа-ГIала, цигара дIа БуритIа а вигна, масех баттахь набахтехь валлийра. ХIетахь Соип кийрахь вара сан. Болатах къаьстича, дог а иккхина, со лийр йу, моьттура суна. Дийнахь а, буса а наб ца кхеташ, кхачанах а хаьдда, бIарзйелла, кIелйиса йоьлча, кхин хIун дийр ду а ца хиъна, Iелин Iумарца БуритIа йахара со. Цигахь цхьана хIиричуьнга уггар лакхарчу хьаькаман цIарах дехар йаздайтира ас, сан дегIаца доьзалхо ву, Болат воцург, сан доладан цхьа а верас а вац, иза, къинхетам бай, маршаваккхахьара аьлла. Нагахь санна иза маршаваккха йиш йацахь, цуьнца цхьаьна со набахтехь а йитахьара, Сибрех а йахийтахьара аьлла. Хьаькам чохь волчу цIенойн кевнехь шина дийнахь лаьттира тхойшиъ, и дехар хьаькаме дIадала стаг ца нислуш. Эххар а хьаькам волчу воьдучу цхьана къинхетамечу оьрсичо шега дIаийцира сан дехар. Цхьа сахьт даьлча йухавеанчу оцу оьрсичо элира, сан дехар кхочушдан шен бакъо йац, боху хьаькамо, аьлла. Иштта, Болатца цхьаьна набахти а ца йитира со, Сибрех а ца йахийтира. Ткъе ворхI шо ду иза Сибрех вахийтина. Дийна ву а, ца хаьа, велла а, ца хаьа. Ткъе ворхI шо ду кертахь, урамехь адамийн, говрийн когийн тата хезча, хIинца цIа вогIуш вац-те иза, йа цунах хилларг дуьйцуш, хабар дохьуш вогIуш стаг вац-те бохуш, аралелхаш, ладоьгIуш со Iаш йолу…