Читать книгу: «Дарц», страница 19

ХIун дан деза?

КIелхьардовла некъ карийра. Майрачу, къизачу нахах цхьана ханна лаамхойн отряд кхолла. Царна, уьш резабеш, лаккхара йал а хIоттош. Доггаха гIуллакх деш гоьбевллачарна совгIаташ а луш. Царна цхьа а доза ца тухуш, йаккхий бакъонаш а луш. Цара пачхьалкхан законаш талхийча, жоьпе а ца озош.

Оцу отрядана тIехь куьйгалла дан командир лехира областехь. Дукханнан а цIерш йехира. Хьекъалечеран цIерш ца йохура. Майраниг, къизаниг, бIаьрнегIар ца тухуш, адамийн цIий Iано кийчаниг лоьхура. Ишттаниг Теркан областехь ца карийча, луларчу областашкахь лехира. Массо а реза хилира Кубанерчу гIалагIазкхийн атаманна Вербицкийна. Оьрсийн-японийн тIамехь майралла а, доьналла а, тIеман говзалла а, хьуьнарш а гайтина ву. ХIара санначу гIуллакх тIехь зеделларг долуш а ву. Уггар коьртаниг – къинхетам бохург хIун йу ца хууш, къиза а ву. Ламанхойн амалш а йевза. И йерриг шен амалш цо гайтина 1905-чу шарахь Пятигорскехь белхалойн болам цIела карчош а, ДегIастанахь обаргаш хIаллакбеш а.

Цхьаболчеран шеко кхоллайелира, оцу отряде лаамхой карор буй-те аьлла. Царна а маcлаIат дира. Шортта карор бу, отряд-м хьовха, дийнна дивизи, корпус кхолла а. Болх боцурш а, иза цабезарш а. Къа а ца хьоьгуш, атта баха луурш. Къаьркъанан цхьана шишанах шайн да-нана а дуьйр дерш.

Гуламо цхьабарт болуш сацам тIеийцира областан начальникан декхарш ханна кхочушдечу инарла Михеевга дехар дан: областера зуламаш тIаьххьара а, гуттаренна а орамашца бухдаха Iалашо йолуш, лаамхойх вовшахтоьхна «ханна таллархойн отряд» кхоллар а, цуьнан коьрте Кубанерчу гIалагIазкхийн атаман, эскаран старшина Вербицкий хIоттор а.

Гулам чекхбаьлча, комаьрша даарш-маларш а долуш, банкет хIоттийра…

***

ЗОРБАНЕРА МОГIаНАШ

1908 шо

19 март. Соьлжа-ГIалара цIенойн коьчалла а эцна, говрийн гIудалкхахь Шелковске цIа вoгIy Умрихин Федор вийна. Цуьнан гIудалкх а, говраш а, цIенойн коьчалла а, 500 сом ахча а даьхьна нохчаша. Лар Мескар-Эвла йахана.

20 март. Кхо говр йоьжначу гIудалкхахь цIа вoгIy Дмитрий Ушерелев вийна нохчаша, говраш а, гIудалкх а, 295 соьмах эцна товар а даьхьна. Дакъа Мескар-Эвлан махка тIехь карийна.

23 июнь. Школяр Иванан рагIу а дохош, ши сту бигна. Лар Гуьмсе йахана.

27 сентябрь. Станицера шен кIотара воьдучу Саенко Аванна тIелеттачу йалх нохчочо цуьнан ши говр йигна. Оццу буса кIотарна тIелеттачу нохчаша, жен-жIаьла а дуьйш, уьстагIий дигна. Лар Гуьмсехь сецна.

28 сентябрь. Суьйранна Саенкон жан гIотина тIелеттачу пхеа нохчочо жаIунна Неберикутя Арефанна тIе уьттазза тоьпаш тоьхна, цхьа а ца кхетта. Зуламхой Гуьмсехьа къайлабевлла.

1909 шо

12 январь. Нохчаша Саенко Силайн гIотанна тIелатар дина, цхьа уьстагI бийна, жа дига аьтто ца баьлла. Оццу буса Родиченко Федоран дохнан рагIу тIе тоьпаш йиттина, гериган тхов бохийна.

20 январь. Кахановски станицерчу Марафоновский Филлипана а, Иваненко Наумана а тIелетта, кхо говр йигна.

21 июнь. Ведана слободера вoгIy Ребров Андрей, тIера чоа а, карара пхи сом а, кхаллар а доккхуш, талийна пхеа нохчочо.

12 сентябрь. Говран ворданахь дечиг дохьуш вогIучу Кахановскерчу ахархочуьнгара Чебаненко Иванера говр йаьккхина шина нохчочо. Говр Иласхан-Юьртан махка тIехь гучуйаьлла.

30 сентябрь. Кахановски станице цIа вогIучу Бакуленко Евстрапана а, Цыбин Иосифна а Гуьмсений, Мелчу-Хиний йуккъехь веа нохчочо тоьпаш тоьхна, Цыбин вийна.

20 октябрь. Iаьмар-Хьаьжин-Юьртара Кахановски станице цIа вогIучу Лужнов Василийна а, Андрийн Касьянна а тIе а летта, говраш а йохуш, ахча а доккхуш, уьш талийна кхаа нохчочо.

Оццу дийнахь йалх нохчочо, говраш а, ахча а, бедарш а, карахь мел дерг а дIа а доккхуш, талийна Якушенко Семен, Тихоненко Никита, Бабилуров Федор, Батыров Владимир. Зуламхойн лар Гуьмсе йахана.

XV корта. Йолахой

АллахIа шуна гIо дахь, цхьаьнгге а толам баккхалур бац шуна тIехь, амма Цо шу дIатасахь, мила ву шуна гIо дан?

Къуръан. 3 Сура, 160 айат

1

Йуьстахара тIехьаьжча хеталора, БуритIахь хилла гулам, цуьнан дакъалацархоша шаьш дага а бевлла, шайн дIадолорца бина. Амма гуламан болх чекхбаьллачу шолгIачу дийннахьехь областан администрацин канцелярехь болх кхехка боьлча, и гулам цуьнан куьйгашца вовшахтоьхначух тера хетара. Хинйолчу драмин сценарий хьалххе йазйинера. Билгалйинера лерина йиъ отряд. Партизански цIе йолуш дошлойн отряд а, таллархойн цIе йолуш гIашлойн кхо отряд а. Уьш эскадронашка а, роташка а, взводашка а йекънера. Царна оьшу герз, духар, говраш, ворданаш кечйинера, могIарерчу салташна а, эпсаршна а алапаш а, йукъара харжаш а билгалъеш смета, операцин план, карта хIоттийнера. Округашкарчу участкийн пурстоьпашка а, отделашкарчу станицийн атаманашка а хьалххе хаам беш тIедиллинера таллархойн ханна отрядашкахь гIуллакх дан лаамхой лахар а, дIайазбар а. Отрядана инструкцин а, областан начальникан омрин а проекташ а кийча йара. Отрядийн командираш а, эпсарш а билгалбевллера, амма оцу драмин коьрта турпалхо, эскаран старшина атаман Вербицкий, схьакхачаре ладоьгIуш, гIуллакх нахала ца доккхуш, таIийна латтадора.

Ткъа и атаман Вербицкий а областан администрацис ша лехна а, карийна а, цуьнца хьалххе барт бинчул тIаьхьа хьолахойн гуламна къайллах дIагайтина а вара, и кандидатура гуламан йолчуха цуьнан цIе йаккха аьлла. Атаман Вербицкий а кийча вара кхуза схьаван, амма сихха гучувалар гайтина дацара сценари тIехь.

Хьолахойн гуламе сацам ца байтича а, шега дехарш ца дайтича а, кху областехь шена луург дан йаккхий бакъонаш ма йара инарла-губернаторан Михеевн. Хетарехь, нагахь санна оцу операцин тIаьхьало бохаме йерзахь, ша цхьаъ бехке ца хила, декъашхой безаш хилла хир вара иза. Йукъараллин дехаршца динера ала. Ткъа операци кхиамца чекхйалахь, хастам уггар хьалха цунна шенна буьсура.

Гулам хиллачул тIаьхьа цхьа кIира даьлча, БуритIа схьакхаьчна Вербицкий, хьем ца беш, сихха тIеийцира Михеевс. Атаманах бIаьрг ма-кхийтти, хиира инарлина иза ша лоьху стаг хилар. Лекхочу дегIахь, зоьртала. Шуьйра, охьахьаькхна белшаш. Хьакхийчух тера морса, ирахIиттина Iаьржа месаш. Готта хьаж, мера тIехула вовшех хоттаделла бурсане, морса цIоцкъамаш. ГIеххьа воьда, шуьйра, йаккхий мераIуьргаш йолуш, азиатийчух тера мара. Стаммий балдаш, мукадехкачух тера ира, кегий, Iаьржа цергаш. Деха пхьаьрсаш, пIелгаш тIехь хьийзина Iаьржа чоьш долу даккхий куьйгаш. Амма доллучул а тамашийна дара къорза, кегий, горга бIаьргаш. Наггахь бен бIаьрнегIар ца тухуш, лаьхьанан санна, хIиттина. Хьастаме, йишхаьлла аз.

Цуьнан аматашка бIаьрг тоьхча, масех амал гора оцу стагаца. Аьрта хьекъал, экханан майралла, къизалла, мекаралла, сутаралла. Чан, берзан, цхьогалан, зуд-жIаьлин, лаьхьанан амалех кIез-кIезиг йара оцу шовзткъа шарал хьалаваьллачу стеган дегIаца.

Атаманна реза хилла инарла, ши куьг вовшах а хьакхийна, месала-хьаьрсачу мекхашна бай хьажо пIелг а хьаькхна, халла хаалуш велакъежира:

– ХIета, атаман, ас дахдеш цадийцарх, хьуна хаьа кхузара криминальни хьал. Хьан а, отрядан а декхарш лерринчу инструкци тIехь оха йаздинехь а, хьоьца хьайцца къамел дан лиъна суна. Уггар хьалха хьо кхеташ хила веза отрядана хьалха лаьттарш державина Iаламат доккхачу маьIне декхарш хиларх. И декхарш аш кхиамца кхочушдарх доьзна хир ду хIокху областехь а, Къилбаседа Кавказехь-м хьовха, йерриг а Кавказехь а машар, синтем хилар. Зуламийн хьостанаш Ведана, Соьлжа-ГIала, Несара, Хаси-Юьрта округашкахь ду, ткъа зуламхойн бен – Ведана-округехь. Цигара дIа йерриг а Кавказе даьржина и Iаьржа ун. И зуламаш орамашца бухдахарца тIаьххьара а, гуттаренна а совцор, зIийдиг таса хIy цадитар – и Iалашо йу хьуна а, хьан отрядана а хьалха хIоттийнарг. Уггар коьрта Iалашо йу оцу зуламхойн корта атар – Зеламха а, цуьнан обаргийн гIepa а, царна гIoдийриш а, уьш тIелоьцурш а, къайлабохурш а, цхьаъ ца вуьтуш, байъина, лецна дIабахар.

– Хьан локхалла, отрядан ницкъаца кхочушдалур дуй-те и Iаламат доккхачу маьIне а, жоьпалле а декхар?..

Михеевс, шен карара къолам стоьлах а тоьхна, йукъахваьккхира атаман:

– Цуьнан ойла а йина оха. Хьан куьйгалли кIел дало областера дерриг а эскарийн дакъош а, округийн начальникаш, отделийн атаманаш, участкийн пурстопаш, станицийн атаманаш а. Хьайна эшначохь соьгара бакъо, пурба ца хоьттуш, рота, батальон, полк, бригада а, артиллерин батареяш а дIайига бакъо йу хьуна. Меттигашкарчу администрацешна тIедиллина хьан отрядана транспорт, кхача, говрашна докъар, хIоъ латтор. Цундела хьайна тIедехкина декхарш кхочуш ца дан, ницкъаш бацара аьлла, йа кхин бахьанаш далийна, бехкана кIелхьарвала цхьа а некъ бац хьуна. ХIинца, шун бакъонех дерг аьлча, хьуна оха ло законехь нийса йогIу йерриг а бакъонаш. Шуна бакъо ло лакхахь цIераш йаьхначу йеа округерчу туземни бахархошкара герз дIадаккха Iедалан балхахь болуш герз лело Iедало бакъо йелла боцчу берриг а бахархошкара. ЦIийнах хьовсуш а, некъахошкара а. Ира герз дита мегар ду Iедална хьалха цкъа а бехке ца хиллачу, Iедална тешаме болчу нахехь. Шаьш операци йолайале дIахаийта оцу деношкахь йуьртара арадовлар царна дихкина хилар, разбойникаш къайлабаьхначунна, уьш схьабала, герз схьадала, шайн омра кхочушдан дуьхьало йинчунна, вада, къайлавала гIоьртинчунна шаьш герз тIетухург хилар. Ткъа цхьаболчарна, церан бехке хьаьжжина, гIуданца, долалла дIадаккхарца, набахти чубохкарца, Сибрех бахийтарца таIзарш дийриг хилар. Йукъара аьлча, ахьа а, отрядийн эпсарша а дIа мел боккху ког, олу дош, цкъа хьалха дика ойла йина, гIалатех ларлуш, бехкечарна деш долу таIзар законаца догIуш хила деза. Амма бахархоша Iедало, законо бохург дан дуьхьало йахь, царна къинхетамза, луьра таIзар дан бакъо йу шуна. Отрядийн командираш оха билгалбина, амма цаьрца хIоранца ахь къамел дина, хьо резахиллачул тIаьхьа бен уьш чIагIбеш омра арадоккхур дац. Отрядашка тIеоьцу нах а массо а агIор теллина, вайн гIуллакхна жоп луш хила беза. Уьш къастор а, тIеэцар а хьуна а, отрядийн командирашна а тIедуьллу. Царах жоп а шуьга доьхур ду. Инструкци сан гIоьнчера схьаэца. Хаттарш дуй хьан?

– Дац, хьан локхалла.

– ХIета, Дала аьтто бойла хIара вайн гIуллакх чекхдаккха!

Атаман ца кхеташ, хеттарш дан хIумма а дацара. Инарлас цунна бакъо йеллера, шена луъу бахьана а хIоттийна, туземцашна йетта а, леца а, байа а, йарташ йохо а, йаго а, тало а. Ткъа атаман оцу гIуллакхан воккха говзанча ву, цхьаммо а хьеха ца оьшуш!

2

Инарла-губернаторца къамел хиллачу шолгIачу дийнахь Соьлжа-ГIалахь таллархойн ханна отрядан коьрта штаб а йиллина, цхьа де а тIаьхьа ца тоьттуш, болх дIаболийра Вербицкийс. Отряде лаамхой тIеэцар а, де билгал а доккхуш, официале доцуш, участкийн пурстопашкахула, станицийн атаманашкахула хьалххе дIакхайкхийнера Теркан а, луларчу а областашкахь. Цундела штаб болх бан йолаеллачу хьалхарчу дийнахь дуьйна, тIаьхье ца хедаш, кхуза схьаоьхура отрядехь гIуллакх дан луурш. Йуьхьанца Вербицкий ша вуьйлира уьш тIеэца, амма цхьа-ши де даьлча, и болх битира цо. Цкъа-делахь, оцу балхана дуккха а хан йезара, иза цуьнан йацара, шолгIа-делахь, уьш кхузахь къестош къахьега а, хьекъал а ца оьшура. Схьа мел вогIург хIокху отрядана вича санна вара. Эскарехь гIуллакх дечу хенахь маларе йа кхаьънашка марзбелла, йа шайх тешийна эскаран долалла кехатех ловзийна, йа кхахьпалла лелош гучубевлла доьзалех боьхна, йа кхечу бахьанашца эскарера мукъабаьхна, болх боцуш лела эпсарш, полицейскийш, уголовникаш, мошенникаш, бродягаш, маларчаш, къуй, талорхой бара схьаоьхурш.

Цаьрга хеттарш деш дукха хан а ца йойура штабехь. Массаьрга а хоттуш дерг цхьатера дара:

– Эскарехь гIуллакх деш хиллий?

– ТIамехь дакъалаьцний?

– Революцин бунташ хьошуш дакъалаьцний?

– Герз тоха говза вуй?

Цхьаболчаьрга и хеттарш а дора бахьаненна. Аматашка, сибаташка хьаьжча а хаьара, уьш муьлш бу. Йуьхьа тIехь муо, дукъ кагдина разбаьлла мара, некха тIехь а, пхьаьрсаш тIехь а татуировкаш, къух даьлла накхош. Маларо цIийдина, кIел хIоьънаш хIиттина бIаьргаш. Iаьржа а, можа а баьхьанаш санна йаккхий цергаш. Шимпанзечух тера деха пхьаьрсаш. Царах цхьа битам хилча тоьура и лаамхо отряде тIеэца. Цхьаболчара шаьш эскарехь, полицехь гIуллакх деш а, тIамехь а шайгара девлла хьуьнарш дуьйцура. Оьрсийн-японийн тIамехь дийнна рота йа батальон самурайш, камикадзеш байъинарш, йа дийна йийсаре балийнарш а бара. Полицех, йа балхахь болуш иттаннаш зуламхой лецнарш а бара. Зеламха а, цуьнан обаргийн гIера а хIаллакьйар йа, букъа тIехьа куьйгаш а дихкина, схьайалор шайна хIумма доцург ду, олура. Дерриг а дозуш хир ду ахча дукха-кIезиг даларх. Цара дуьйцург бакъдоцийла хаьара атаманна, амма кхузахь коьртаниг уьш къиза адамаш хилар дара, ахчанах шайн да-нана а дуьйр долуш.

Михеевн пурбанца Вербицкийн наха болх бира набахтешкахь. Таллархойн отрядехь доггаха гIуллакх дан реза болу зуламхой маьршабохура таIзарх.

Таллархойн ханна отряд йерриг а оцу тайпачу, зуламалла цIийх доьллачу нахах вовшахтоьхна йара аьлла, чIагIдар а нийса хир дацара. Дукхахберш ишттанаш белахь а, кхин масех тайпа нах а бара отрядехь гIуллакх дан богIуш. Баккъал а паччахьана, даймахкана доггаха гIуллакх дан лууш богIурш а бара. Нохчаша талораш дина, бахамах бохийнарш а, да, кIант, ваша вийна, бекхам эца, чIир йекха богIурш а бара. Ресторанашкахь самукъадоккхуш, кехатех ловзуш, зударшца сакъоьруш, кисанаш дассаделларш а бара, отрядехь гIуллакх дарца и даьсса кисанаш йуха а дузаре догдохуш. Доцца аьлча, отряде йазвелла хIора а лаамхо кийча вара йолах нохчий байа.

Лаамхо талламах чекхваьлча, йозанца тIелацам бойтуш, куьг йаздойтура цуьнга:

– Цуьнан императорски Воккхаллина а, Даймахкана а, гIуллакхна а тешаме хила, зуламхошна дуьхьал къийсамехь халонашна а, кхерамашна а хьалха йуха ца вала, хьайн ницкъ а, дахар а дIадала, айхьа йамартло йахь, тIеман заманан законашца догIу луьра таIзар хьайна дайта хьо реза ву алий, кхуза куьг йаздел…

Отряде лаамхой тIеэца Соьлжа-ГIалара штаб лара а ца йина, Вербицкийс шен эпсарш дIасахьовсийра БуритIа, Несаре, Хасин-Юьрта, Ставрополе. Цигахь эпсарша къастийнарш штабехь сихха тIеоьцура. Оцу балхо боккха аьтто бира, февраль бутт чекхболуш, дошлойн партизанийн цхьаъ а, гIашлойн кхоъ а отрядаш йуьззина кхолла. Отрядийн командираш а, штабан начальник а, лахара эпсарш а Михеевс чIагIбинчул тIаьхьа, цаьрца хьалхара кхеташо йира атамана. Йа, вуьшта аьлча, областан начальнико шена йеллачу инструкцин буха тIехь ша хIоттийна инструкци царна йовзийтира:

– ХIинццалц схьа хIокху крайхь разбойникашна дуьхьал эскаран дакъоша а, полицис а латтийнарг къийсам бацара, иза лечкъаргех ловзар дара. Разбойникаша талораш дича, стаг вийча, орца олий, тIаьхьабовлура, амма уьш шайн лаьмнашкахь къайлабевлча, йарташна таIзар а дой, йухабоьрзура. Цундела Iедалехьара шайна цхьа а тайпа кхерам боцийла хуу разбойникийн гIеранаш, талораш деш, адамаш лечкъош, дойуш, де-дийне мел дели алсамйуьйлу. Вайн декхар ду, уьш лаьттах боьлча а, стигала бевлча а, царна тIаьхьара ца довлуш, уьш а, царна гIo деш, уьш къайлабохуш, царна тхов луш, кхача луш болу нах а, цхьаъ дийна ца вуьтуш, байъина дIабахарца, хIокху крайхь машар а, синтем а хIоттор. Кхетий шу, цхьа стаг ца вуьтуш, къинхетамза хIаллакбар? Оцу разбойникийн масех тIаьхьенах стагана къола, талор дан, стаг вен дагадеача, шайн ворхIалгIачу йа уьтталгIачу дена вай дина таIзар дага а деана, цуьнан кIожан пха тохабалийта! Адамашна зуламца бале ваьлла стаг Делан бекхамах, таIзарх кIелхьарвер воцийла хаийта! Вайн Iалашо ваьш дийна а дуьсуш, разбойникаш хIаллакбар йу. Нагахь санна разбойник йа разбойникаш цхьана гIишло чу къовлабеллехь, ойла ца йеш, хьайба санна, маIашна тIегIерта ца оьшу. ГIишлойн неIаршна а, корашна а дуьхьал а йоцуш, агIонашца позици лаца йеза, цара шайна схьатоьхнарг кхетар а йоцуш, аш дIатоьхнарг царна кхетар а йолуш. Цхьа неI йа кор маьрша дита деза, разбойникаш бовдийта, ара мел иккхинарг тоьхна Iункар вахийта. Нагахь санна оцу мекарлонех уьш ца Iехалахь, гIишлонан цхьа aгIo шайн герза кIел а лаций, вукху агIонах цIе таса. КIуьро садукъийча, цIаро батта боьлча, чуьра аралелхар бу. Амма вайн гIуллакх тIехь уггар коьртаниг топ нийса тохар ду. Ахь нийса топ тохахь, мостагI вуьйр ву, ткъа ахь гал тохахь, цо хьо вуьйр ву. Цундела отрядерчу хIора салтичо шена топ караерзо йеза, муха, мича тоха, Iамо деза. МостагI лечкъина велахь а, Iуьллуш велахь а, ведда водахь а, говрахь, дитта тIехь велахь а, лен волччу тоха йеза. Топ, тур-шаьлта караерзо, цхьамза тоха, мар-мара вахана лата леррина цхьана-шина кIиранах Iaмop бу салтий. Иза сайн гIоьнчина штабс-капитанна Григорчукана тIедуьллу ас.

Цигаьрка а латийна, сирник лаьтта а кхоьссина, боккха баьккхина кIур чу а тоьхна, эпсарийн йаххьашна тIехула бIаьрг кхарстийра атамана:

– Вай дIатуху xIоpa дIаьндарг разбойникан хье йуккъе йа гиччошка кхета йеза. Aмма хаалаш, вaйн уггар кхераме мостагI къинхетам хилар. Вайн къинхетамо, догдикалло, гуманизмо, адамалло берзор бац акха туземцаш. Кхерамо а, къизалло а бен къарбийр бац уьш. Шайгахь алсам ницкъ хилча, толам шайгахь буьсур буйла хиъча, майра хуьлу нохчий. Амма шайна дуьхьал ницкъ гича, гIаш йуккъе цIога а таIадой, бовду. Вай къинхетаме хила гIертахь, вайн цIий алсам Iенар ду. Ткъа вайгара къинхетам хир боцийла хаахь, герз охьа а диллина, совцур бу уьш. Цуьнан локхалло, областан начальнико шен инструкцица вайна бакъо йелла, разбойник къайлаваьккхинчунна, и схьавала, герз схьадала дуьхьало йинчунна, веддачунна, вада гIоьртинчунна, вайн омра кхочушдан дуьхьало йинчунна герз тIетоха. Уьш, мотт ца хууш, хьайбанаш ма дац. Шайга хIyн боху, ма хаьа царна. Шодмаша, буйнаша кхерор бу уьш. Хье йуккъе дIаьндарг тохий, хье тосуьйтуш, тур тохий, корта боккхуш, некхах, дага йуккъе Iоьттинчу цхьамзане, хьовзийна, кхо го боккхуьйтуш, шайн ворхIе дайшна тIаьхьа дIахьовсабе!

Хьаьсарта вахана атаман, хьала а гIеттина, дIасаволавелира:

– Отрядаш, цхьана пунктехь совцайай, дукха ма йита. Даим а дIа царна дагахь йоцчу меттигашка массо а aгIop тIелатарш дан деза. Къуй, разбойникаш лелачу даккхийчу а, кегийчу а некъашкахь кIелонаш йан йеза. Бахархой кхерош а, ахчанах оьцуш а, разбойникех лаьцна хаамаш гулбе. Разбойникаш болу меттиг, герз долу стаг вийцинчунна ца кхоош ахча ло. Бахархошкара гIуданна даьккхина шортта ахча ду оцу гIуллакхна дайа. Хаалаш, нохчий хIокху дуьненахь а сутара нах хилар. Шайна ахча делча, шайн бIаьргаш а дохуьйтур долуш. Ахчанах шайн ден марчо а духкур долуш. Олуш ма-хиллара, цхьана куьйга пряник кховдае, вукху куьйга шед гайта.

Кхеташо чекхйаьлча, шен гIоьнча штабс-капитан Григорчук, штабан начальник штабс-капитан Вобиц чохь а сацийна, важа эпсарш мукъа битира Вербицкийс. Сонехь лаьттачу тумбочки чуьра долийна къаьркъанан шиша, стака схьа а эцна, цкъа хьалха шена доьттина дIа а мелла, шиша а, стака а вукху шинна хьалха теттира цо.

– ГIа а даьлла, хьаннаш йукъайалале, йа вуьшта аьлча, апрель баттахь чекхйала йеза вайн операци, – цигаьрка а латийна, боккха баьккхина кIур пехаш чу уьйзира атамана. – ХIара март йочане хуьлу. Лаьмнашкахь ло ду, ткъа раьгIнашкахь – ло а, хатт а. Амма март эрна бохуьйтийла дац. Хьоьга дехар ду сан, Алексей Матвеич, отрядашкара лахара чинаш тIеман гIуллакхна Iамор. Уьш дукхахберш эскарехь гIуллакх дина, ткъа цхьаберш тIамехь дакъалаьцна белахь а, герз карадерзор карладаккхар эрна хир дац царна. Оцу балхана Воздвиженски уллохь дика меттигаш йу. Цхьана aгIop – шера аре, вукху aгIop – хьаннаша хьулдина лаьмнаш. И цхьаъ ду. ШолгIа. Апрель тIекхаччалц мукъа ца Iан, арентIарчу цхьацца йарташкара герз схьадоккхуш, масех операци йича, бакъахьа хета суна. Масала, гIалгIазкхашна динчу зуламийн лараш дукха тIеихначу Гуьмсехь а, Мескар-Эвлахь а, Цоци-Эвлахь а. Цкъа-делахь, вайн коьрта болх дIаболабале, арентIарчу йарташна кхерам а тесна, вешан букъа тIехье кхерамзе йар хир ду. ШолгIа-делахь, мукъа битича, салтийн сагатлур ду. Хьалхара операци Гуьмсехь йийр йу вай. Сан агентуро соьга хаамаш бина, базаран дийнахь цига разбойникаш бoгIy, герз а, лачкъийна даьхни а духку аьлла. Операци кечйан ши кIира хан йу шуьшинна. 14-чу мартехь Гуьмсехь базар гулло. Iуьйранна цигахь хилийта 84-чу Ширвански полкан разведкин команда а, хорунжий Яицкийн сотня а, Кахановскехь ханна лаьтташ йолу ГIизлара-Гребенски полкан сотня а. Нагахь санна шайна оьшу аьлла хетахь, Ширвански полкан цхьа рота салтий а. Базарна го а лаций, разбойникаш а леца, туземцашкара герз а, лачкъийна даьхни а схьадаха. Дуьхьало йинчарна луьра таIзар а де. Операци чекхйаьлча, отрядаш Хаси-Юьрта дIайига. Операцина тIехь куьйгалла дар Ширвански полкан разведкин командирин начальника штабс-капитана Ардабьевскийна тIедилла. Ткъа со цхьамогIа дIатетта йиш йоцчу гIуллакхашна БуритIа воьду.

Царах коьртаниг «Теркан ведомосташ» газетан редакцехь дара Вербицкийн.

3

ГIачалкха-Дукъ малхбузехьа хедачохь, жимачу Гумс-хина йистехь, йаьржина Iуьллура пхи бIe гергга цIа долу Гуьмсе йурт. Цунна уллохула чекхболу Соьлжа-ГIалара Хаси-Юьрта кхаччалц болу, хьалха тIеман заманахь оьрсийн эскарша хьаннаш а хьоькхуш баьккхина, нохчаша БIон-некъ олу шуьйра некъ.

Гуьмсена уллохула чекхболу Соьлжа-ГIалара схьа Хаси-Юьртахула Петровске боьду аьчганекъ а. Кхузара аьчганекъан станци хIокху Къилбаседа Кавказерчу уггар йаккхийчарех цхьаъ йу.

Гуьмсе йуьртах хоттаелла, ала мегаш ду, станци а, цунна гонахара оьрсийн слобода а. Цигахь бехаш бу аьчганекъан белхалой а, гIалагIазкхий а, муьжгий а. Кхузара дIа гена йац гIалагIазкхийн станицаш – Кахановски, Петропавловск, Iаьмар-Хьаьжин-юрт, Джалкински, Червлени. Ткъа кхузара дIа ткъех чаккхарма хиллал бен гена доцчу Теркал дехьа – Щедрински, Шелковски, Гребенски станицаш.

Пхи бIe гергга цIа, йа нохчаша олуш ма-хиллара, пхи бIe гергга кIур болу xIapa Гуьмсе, йа диканна а, йа вонна а цIе ца йоккхуш, бIешерашкахь историна йуьстах лаьттинера. Хьалха тIеман заманахь а, йерриг а нохчийн йарташ йохош, йагош, кхузарчу бахархойн хьекъал кхаьчнера тIом бечу шиний агIонца машаре барт бан а, шайн йурт бохамех, зенех-зуламех ларйан а.

Гуьмсена уллохула БIон-некъ а биллича, уллохь гIалагIазкхийн станицаш а йехкича, ткъа уггар коьрта – аьчганекъан станци а йиллича, историна йукъайахара и йурт. ТIом чекхбаьллачул тIаьхьа йаккхий базарш схьайиллинера Шелахь а, Веданахь а, Курчалойн-Эвлахь а, Шуьйтахь а, Девкар-Эвлахь а, шина а МартантIехь а. ХIинца царна тIе схьайиллинера Гуьмсера базар а. Нийсса аьлча, хIара аьчганекъан станцина а, гIалагIазкхийн станицашна а уллохь а, ДегIастанан дозанна гергахь а хиларна, кхузахь базар йоккха а, тайп-тайпана товараш долуш а хуьлура. Шаьш дина кузаш дохка тIехьамартанхой богIура кхуза, тIергIан маша а, цунах йина бедарш а йохка – веданхой, кхийра пхьегIаш йохьуш – шелахой, шаIмийуьртахой, девкарэвлахой. ХьаьжкIаш, кIа, борц бохка массо а йарташкара нохчий а.

ГIалагIазкхаша хорбазаш, пастанаш, гIабакхаш, кхиболу хасстоьмаш а, накхарийн моз а, чагIар а дохьура кхуза дохка.

Цхьана заманахь накхарш лелош гIарайаьлла хиллера Нохчийчоь. Амма иттаннаш шерашкахь бахбеллачу тIамо хьаннаш, бошмаш хIаллакйича, накхарш лелор дIадаьллера. Бошмаш кхиор а лахделлера. Лаьттан къелла хиларна, хасстоьмаш кхиор а кIезиг дара. TIe, царна алсам хи а оьшура.

Цундела базарахь хасстоьмаш, моз духкуш нохчо кIезиг гора. Цара коьрта совдегаралла лелориг йалта дара, ткъа коьртачу декъана – хьаьжкIаш. Нохчашкара йалта эца богIура Россера а, Азербайджанера а, Иранера а совдегарш, йалтина къелла йолу дегIастанхой а. Кхузахь нохчашкара боррахчу мехах дIаоьцура, кхечухьа безчу мехах дIадухкура. Гуьмсехь станци йиллича, арахьара совдегарш кхузарчу базара марзбелира. Кхузахь маситтаннан шайн-шайн йалта Iалашдеш амбараш йара. Иза дуккха а IаьIча, цIерпоштица Россе, Азербайджане, Иране дIахьора.

ХIара де йоькхане, довха нисделла, тахана дукха адамаш гулделлера базара. Беха могIанаш беш охьаехкина баккхалш йара. Кузаш, истангаш, чоэш, башлакхаш, холхазан а, кхакханан а куйнаш, гIовталш, кхечу могIарехь – готанаш, нахарш, ворданан чкъургаш, шаннаш, текхаш, Iайгаш, кхийра пхьегIаш. Шен базар йара мангалш, маьрсаш, дагарш, белаш, шаданаш, кхиерш а йухкуш. Цхьана маьIIехь цIестан кIудалш, гIумгIанаш, кхийра пхьегIаш йухкуш дегIастанхой лаьттара. Къаьсттана йуьстах йара дохнан а, гIалагIазкхийн хасстоьмийн а базарш. Кхузахь гора чоэш, гIовталш йуьйхина, месала куйнаш а коьртахь нохчий а, духарца царал дукха башхалла йоцу гIалагIазкхий а, белхан хормин духарца аьчганекъан белхалой а, муьжгий а, нохчийн, оьрсийн зударий а. Кхузахь хезара масех маттахь къамелаш, амма цхьана а къоман а боцуш, ийна, массеран а йукъара шатайпа базаран мотт а.

Малх лаккха баьлла, базар йуьззина дIахIоьттича, маьхьарий девлира адамийн. Хилларг хIун ду ца хууш цецбевлла, вовшашка хеттарш деш лаьттара базарна йуккъернаш.

– Зеламха!

– Обаргаш!

Шайн баккхалш дIa а хьерчош, галеш чу а теIош, ги йетташ цхьаберш а, говраш гIудалкхашна йужуш кхиберш а, базарара дIаида буьйлира оьрсий. Ткъа нохчий, уьш обаргаш белахь, шайна кхерам боцийла хууш, шайн баккхалш йаржийна лаьттара.

Масех минот йалале хийцаделира хьал. Шодмаш а лестош, базара йукъалилхира хорунжин Яицкийн гIалагIазкхий. Царна тIаьххье, тоьпийн цхьамзанаш хьалха а лаьцна, базара йукъабаьржира Ширвански полкан салтий. Дукха хан йалале говрахь базара йуккъехь гучувелира операцин куьйгалхо штабс-капитан Ардабьевский. Лекхачу дегIара, шуьйра белшаш, йуткъа гIодайукъ йолуш, Iаьржачу аматахь, боккха мара а, хаза тодина Iаьржа месала мекхаш а долу и эпсар майра а, доьналле а, шен декхарш дика кхочушдарца цIейахана а вара областехь.

– Базарна го лаьцна! Массо а шайн-шайн меттахь совца! Герз долчо, дуьхьало ца йеш, схьало! Топ, тапча, тур шаьлта. Дуьхьало йинчунна а, вада гIоьртинчунна а герз тухур ду! – мохь беттара цо, ша йолччохь говр дIаса а хьийзош.

Цунна уллохь лаьттачу гIумкичо штабс-капитана Томаевс гочдора Ардабьевскийн омра.

Салташа а, гIалагIазкхаша а шайн болх дIаболийра. Йукъах йихкина шаьлта йолчо, схьа а йаьстина, схьайаллалц ца Iаш, цуьнан коьртах шед, букъах йа некха тIе тоьпан бух тухура. Тоьпаш, тапчанаш лоьхуш, ворданаш тIера докъар кегадора, галеш чуьра йалта хоттала охьаIенадора. Зударийн догIмех хьийса боьлча, цхьаболу нах дуьхьало йан буьйлира. Салташа тоьпийн баххаш деттара, ткъа гIалагIазкхаша шодмаш а, аьрташха тарраш а деттара нахана. Гобаьккхина хезара салташий, гIалагIазкхаший нанна хьежош йаппарш а, зударийн маьхьарий а, цIогIанаш а. Базар уьйриг хилла хьийзара. Вийна йа чов хилла охьавоьжнарг цхьаммо а тергал ца вора. Уьш хьоьшуш, царна тIехула лелара адамаш а, говраш а. ХIоьттинчу хьоло кхерийна базарара даьхни а, говраш а, машшаш, дуьрстанаш хедош, аренга дIауьдура.

Кхузахь адамийн маьхьарий а, дуьйлу герзаш а хезна, говрахь схьаиккхира дато бустамаш долу сийначу исхаран чоа а, боьмаша холхазан лекха куй а болуш, йукъах йихкина детица кхелина шаьлта а, револьвер а йолуш, шовзткъе итт шо хенара куьце нохчо. БIаьргашца эпсар а лехна, хорунжина Яицкийна тIевахара иза.

– ХIара хIун ду, господин эпсар?

Хьаьжайукъ а хабийна, маларо цIийдина бIаьргаш нохчочунна тIедуьйгIира хорунжис.

– Ткъа хьо мила ву?

– ХIокху йуьртан старшина ву со.

Хорунжийн муцIар, велаваларх тарлуш, разйелира.

– Старшина ву хьо? Жухарг йу-кх, хьо ма-йарра! Хьо старшина хилча, кхузахь хIара разбойникийн базар хIунда латтайо ахь? Урядник! – Маж а, корта а йаьллачу, чанах терачу гIалагIазкхичуьнга кхайкхира иза. – Урядник Тонкогубов! Герз схьадаккха оцу разбойникера!

Чоьже когийн кIажаш а таIийна, йуьртдена улло говр тесира урядника:

– Герз схьало, господин старшина!

– Iедало герз лело йелла бакъо йу сан.

Урядник хорунжига хьаьжира.

– Урядник Тонкогубов! Омра кхочушде!

Шена гIоьнна ши гIалагIазкхи тIевеача, йуьртдена коьртах шед туьйхира урядника. Йуьртдас шед тоьхна, урядникан аьрру бесни тIехь цIен аса хIоттийра. ТIаккха шен тапчанах тасавелира иза. Амма цхьацца aгIop тIетасавеллачу кхаа гIалагIазкхичо, озийна, говрара охьа а ваьккхина, шодмаш йетташ, мийраш бетташ, хьеша волийра. Оццу минотехь царна тIекхечира Ардабьевский.

– ХIара мила ву, хорунжий?

– Кхузарчу йуьртан старшина ву ша, боху.

– ДIахеца иза! – омра дира цо гIалагIазкхашка.

Довхой дIасакъаьстира. Йуьртда, шина цергаца багара цIий дIа а кхоьссина, шен гIодайуккъе хьаьжира. Шаьлта а, тапча а хиллачохь баьсса ботт а, йаьсса хумпIар а кхозура. Моршах ийна цIий оьхура урядникан мерах. Цхьа бIаьрг Iаржбелла, кедара схьагIоьртинера, хьаж тIе кхеттачу шедо цIен аса йитинера. ШолгIачу гIалагIазкхичун цергаш йаьхнера, кхоалгIачун йуьхьа тIехь гуш чов-чордо йацара.

– Документаш гайтал, – элира Ардабьевскийс йуьртдега.

Йуьртдас гIовталан некха тIерачу кисанара схьадаьхна кехаташ дIакховдийра цуьнга.

– Герз дIало цуьнан, – омра дира штабс-капитана, кехаташ а дешна.

Шега схьайелла шаьлта батта а, тапча хумпIара а йоьллина, куьг хьаькхна, бедарш тIера бокх-боккха хатт охьа а божийна, хорунжина тIевирзира йуьртда:

– Господин эпсар, цуьнан локхаллин областан начальникан инструкцин цхьайтталгIачу пункта тIеxь Iедалан балхахь болчу нохчашкара герз схьадаккхар дихкина. Ахь когашца хьешна и пункт. ШолгIа, кхаа гIалагIазкхичуьнга суна йеттийтина ахь, со хIокху йуьртан старшина вуйла хьайна хуъушехь. ХIара гIуллакх ма-дарра дуьйцуш, хьо жоьпе озор а, хьуна таIзар дар а доьхуш, областан начальнике арз йаздийр ду ас.

ТIаккха урядникана тIевирзира иза:

– Ткъа хьо стешхачу зуьдах, боьха хьожа йогIучу хьакхех бекхам ца эцахь, ас зударийн кортали лелор ду хьуна!

Хорунжий шек а вацара. Цунна хаьара, цкъа-делахь, нохчочо мичча йаздича а, шаьш динарг чIагIдан тешаш боцийла а, шолгIа-делахь, мел дукха тешаш хилча а, шайна таIзар дийр доцийла а. Амма урядникана тесна кхерам шен метта кхийтира. Урядник Теркал дехьарчу станицашкара вара, нохчашна хIумма а хала дацара иза каро а, вен а.

Шен цхьа Iалашо йолу Ардабьевский маслаIатана йукъавелира:

– Тхоьгара гIалат даьлла, старшина, оха къинтIера валар доьху хьоьга. Бакъ а, харц а къасто хала, чолхе зама ма йу xIapa. Вай массара а дийриг пачхьалкхан, Iедалан гIуллакх ду. Бехкаш лоьхур бац вай. Сан дехар ду хьоьга сайна уллохь хилар.

Йуьртда, вист ца хуьлуш, дехьо лаьттах тIа а детташ хIоьттина лаьттачу хье тIехь сет долуш, хьаргIанан басахь йолчу шен говрана тIе а вахана, цуьнан вортанах шозза-кхузза дай куьг а тоьхна, луьйтана ког а биллина, каде нуьйра хиира.

Ардабьевскийна ца моьттучу тайпана, чам боцуш чекхйаьллера операци. Базаран майдана бIаьрг тоьхча, ирча сурт гора. Хоттала охьаIенийна хьаьжкIаш, кIа, борц, ахьарш, даманаш. КIелхьарйаха ца кхиина йисина ворданан чкъургаш, готанаш, нахарш, аганаш, маьрсаш, мангалш, аьтта кхийра пхьегIаш, кхиерш а. Шина сохьтехь болх бича, цхьа обарг а ца лаьцнера, цхьа топ а, тапча а ца йаьккхинера, лачкъийна цхьа бежана а, говр а ца карийнера. Вийна кхоъ а, чIогIа чевнаш хилла итт а стаг Iуьллура майданахь. Хетарехь, байъинарш а, чевнаш хилларш а оцу барамехь хилла ца Iapa. Цхьаберш кхузахь базарахь хиллачу йуьртахоша, гергарчара, бевзачара дIабигнера, йайн чевнаш хилларш шаьш дIабахнера.