Читать книгу: «Дарц», страница 17
Марковн къамелана резахилла, дехха тIараш диттира черносотенцаша а, царна гергарчу октябристаша а.
3
Тамашийна ду цхьа хIума. Цхьацца стеган цIарца тера догIуш хуьлу цуьнан дегI, йуьхь-сибат, аз, къамел, болар, амалш. ГIалгIазкхи аьлча, вайна дуьхьалхIутту шатайпа сурт. Лекха дeгI, шуьйра белшаш, нуьцкъала пхьаьрсаш, Iаьржа йа хьаьрса даккхий мекхаш, йуькъа, йеха никIапа, гIopгIa аз, майра хьажар, иштта дIа кхин а. Ткъа хIинца трибуне хьалаваьллачу Теркан гIалгIазкхийн депутатан Лисичкинан цхьа а амат тера дацара вай сурт хIоттийнчу гIалгIазкхех. Трибуни тIехьа халла гора цуьнан баккъалла а цхьогалчух тера корта. Йуткъа, йеха йуьхь, ира, беха мара. Мукадехкачух тера цIен, горга, кегий бIаьргаш, мекара, хьастаме, цIогIане аз.
– Лераме господа депутаташ! Нохчашкара а, гIалгIашкара а ах миллион десятина латта дIа а даьккхина, цига баха охьахевшина аьлла, гIалгIазкхий бехке бира господина Гайдаровс. Нохчашкара а, гIалгIашкара а латта дIа ца даьккхина йа гIалгIазкхаша а, йа правительствос а. ГIалгIазкхаша безчу мехах эцна цаьргара и латта. Маситта эзар гIалгIазкхичун корта белла оцу лаьттах. Оцу лаьтта тIе шаьш баха охьаховшале, цунна тIе гота йаккхале, иза шайн цIийца хьандина гIалгIазкхаша. Господина Гайдаровс догдилла деза оцу лаьттах. ГIалгIазкхашкара цхьаммо а цхьа гe латта дIа а доккхур дац, даккха гIоьртича, гIалгIазкхаша цхьа ге латта цхьанна дIа а лур дац. Нагахь санна господина Гайдаровна гIалгIазкхий цига муха, хIунда охьахевшина ца хаахь, иза историга йухахьажа веза. ХIyммa а атта дацара царна, шайн дай баьхна мохк Россехь дIатесна, Кавказе а баьхкина, ламанхойн шаьлтанашна а, дIаьндаргашна а кIел баха охьаховша. Оьрсийн пачхьалкхан къилбехьара дозанаш акхачу ламанхойх лардан охьахевшина уьш цига. Цундела Пачхьалкхан Думан депутатан Гайдаровн бакъо йац аьлла, хета суна, Теркан гIалгIазкхийн бакъонех а, кхолламах а лаьцна кхузахь хабар дийца.
Шен бIаьргех куьзганаш а доьхкина, кисанара схьадаьккхина цхьа кехат даржийна хьалха лецира Лисичкина:
– Господина Гайдаровс элира, гIалгIазкхийн Iалашо йу нохчий, гIалгIай оцу махкара дIабаха, йа цигахь байъина, шайна новкъара дIабаха. ГIалгIазкхий бац нохчашна ницкъбийраш, ткъа нохчий бу оцу махкахь уьш машаре баха ца буьтурш. Цунна тоьшаллина ас бовзуьйту шуна Червленехь хиллачу гIалгIазкхийн гуламан сацам: «Зорбанехула а, округийн начальникашкахула а дIакхайкхор доьху оха туземни бахархошца гIалгIазкхийн цхьа а тайпа мостагIалла цахилар, царна ницкъ бан гIалгIазкхий кечлуш цахилар а. Иза тхуна цкъа а дагадеана а дац, дагадогIийла а дац. ГIалгIазкхашна машар беза. Цундела цхьана шуьна гонаха охьа а хевшина, вовшашка вежараллин куьг кховдоре, хIокху махкахь бертахь, машаре дахаре кхойкху тхо ламанхошка». Теркан гIалгIазкхий барте, машаре кхойкху ламанхошка, вежараллин куьг кхийдадо цаьрга, ткъа ламанхоша тхуна талораш до, тхан адамаш дойу, некъашца дIасадовла а, кхаш тIехь болх бан а, даьхни дажо а ца дуьту. Гайдаровс элира, гIалгIазкхаша ламанхошкара гIуданаш доху. Беламе ду цо аьлларг! ГIалгIазкхийн бакъо йац ламанхошна гIуда тоха а, даккха а. Иза администрацин болх бу. Ткъа оцу тIеxь администрацис, цхьа а тайпа озабезам боцуш, нийсо йо. Цхьа тоьшалла даладо ас масална. Яндаркъехь гIалгIайн, гIалгIазкхийн герзаца тасадалар хилча, уьш дIасакъасто баьхкинчу салташа шайн пулеметаш шиний агIорхьарчарна тIеерзийра. Доцца аьлча, областерчу администрацис озабезам ца бо гIалгIазкхашкахьа.
Гайдаровс председателе дехар дира, масех дош ала шена бакъо йоьхуш:
– Господин Лисичкин нийса ца кхетта гIалгIазкхех лаьцна ас аьллачух. Ламанхошца мостагIаллина ас берриг гIалгIазкхий бехке ца бо. Дукхахболу гIалгIазкхий къен беха, ламанхой санна. Церан цхьа а тайпа мостагIалла дац нохчашций, гIалгIашций. И мостагIалла кхуллурш, кIамдийраш а, марсадохурш а гIалгIазкхийн хьолахой бу, администраци а йу. Оцу питанчех цхьаъ Теркан гIалгIазкхийн идеолог господин Лисичкин а ву. Ткъа гIалгIазкхаша дIалаьцначу лаьттах лаьцна ас бакъдерг аьлла. ГIалгIазкхаша даьккхинехь а, правительствос даьккхинехь а, цаьргара дIадаьккхина-кх иза. Ахь боху, господин Лисичкин, итт эзарнаш гIалгIазкхийн кортойх эцна и латта, гIалгIазкхийн цIийца хьандина ду иза. Ткъа и латта дIалоцуш гIалгIазкхаша байъина нохчий, церан зударий, бераш, йохийна а, йагийна а йарташ ца йуьйцу ахь. Дала ша кхоьллинчу xIopa халкъана латта, мохк белла дуьненахь. Иза цаьргара дIабаккха бакъо йац цхьаьннан а. ГIалгIазкхийн хIун бакъо йара, Россера цига а баьхкина, нохчийн ах халкъ хIаллак а дина, дийна бисинарш тIулгийн лаьмнашка а, уьшалечу хьаннашка а лаьхкина, церан ах мохк дIa а лаьцна, оцу тIе баха охьаховша?
XIapa гIуллакх дийцина, чекхдаьлча, тIаьххьара къамел дира кхуза кхайкхина валийначу Кавказан наместника, граждански гIуллакхашкахула гIоьнчас Мицкевича:
– Лераме Пачхьалкхан Думин депутаташ! Ши кIира хьалха наместнике а кхечира Кавказехь хIоьттинчу хьолан хьокъехь шовзткъе берхIитта депутато Пачхьалкхан Думе белла лехам. Цуьнан xIopa пункт оха парггIат, леррина теллира. Кавказан урхаллехь дуккха а ду кхачамбацарш. Уьш цхьадерш тхан гIалаташа а, ледарлонаша а кхоьллина, цхьадерш тхан лаамах, ницкъах ца дозуш кхолладелла. Нийсса аьлча, Кавказехь хIоьттинчу чолхечу, балхамечу хьолана бехке цигара администраци хилла ца Ia, цунна бехке правительство а йу. Цундела Кавказехь галдевллачу гIуллакхашна йеккъа цхьа цигара администраци бехке йар нийса ца хета тхуна. Лехамна тIе йаздина бакъдоцурш а, бухбоцурш а ду дуккха а. Кавказан лакхарчу а, лахарчу а администрацешкахь кхаьънаш оьцу, чиновникаш националисташна а, сепаратисташна а бохкабелла, цара оьрсийн пачхьалкхана дуьхьал бечу зуламечу балхе бIаьргаш хьаббина хьуьйсу бохуш йаздинарш бакъ дац, бакъ хила йиш а йац. Тхаьш дIа мел йоккху гIулч Цуьнан императорски воккхаллех а, министрийн Советах а дагадовлий йоккху оха, церан лехамаш кхочушбан а гIерта тхо. Амма кхузахь, господина Гайдаровс а, Бобринскийс а ма-аллара, дерриг а галдаьккхинарг Кавказерчу халкъийн исторически дIадаханарг а, таханлера хьал а, церан гIиллакхаш, амалш, кхетам, дин, культура, экономика тидаме а эцна, пачхьалкхо хIоттийна политически, экономически программа цахилар ду. Иза чIагIдо тахана кхузахь суна хезначу къамелаша а. Цигара хьелаш дика хаьа массарна а, амма цигара зуламаш совцо, халкъийн барт бан, махкахь машаре, синтеме дахар кхолла, и халкъаш оьрсашна, оьрсийн пачхьалкхана муьтIахь хилийта некъ ца гойту цхьаммо а.
Зала чуьра схьа цхьаммо мохь туьйхира:
– Гайтина! Воронцов-Дашков коьртехь, шу къуй, кхаьънашъэцархой, авантюристаш цигара дIабахар!
– Наместник а, цуьнан гIоьнчий а Цуьнан императорски воккхалло хIиттийна, ша реза вацахь, цо дIа а лохкур бу. Амма администраци хийцарх нислур дац цигара гIуллакхаш. Уьш нисдан, ас лакхахь дийцинарш тидаме а оьцуш, леррина хIоттийна пачхьалкхан политически, экономически программа оьшу. Теркан областера зуламаш совцо дIадаханчу шина кIиранах дикка гIуллакхаш дина наместника. Областан начальник инарла Колюбакин шен даржах мукъаваьккхина, цуьнан метта инарла Михеев хIоттийна. Закавказьехь православни килсан коьрта епископ Гедеон мукъаваьккхина, цуьнан метта викари Агапит хIоттийна. Областан керлачу начальнико Михеевна тIедиллина разбойникаш тIеоьцучу а, царна гIo дечу а йарташка экзекуцин отрядаш хIиттор. ХIинцале пхеа йуьрта хIиттийна уьш. Нохчийчуьрчу бахархойн харжах гIалгIазкхийн партизански отрядаш вовшахтохар а. Разбойникаш дIасалелачу некъашкахь эскаран посташ, къайлах дозораш хIиттор а. Разбойникаш, кхиболу зуламхой схьалеца йа хIаллакбан областан администрацина гIоьнна эскаран командаш йалор а. Экзекуцин отрядашна, посташна, дозорашна харжаш а, разбойникаша оьрсийн бахархошна дина зенаш а разбойникаш чубитинчу, уьш схьалеца Iедална гIо ца динчу йарташа токхур йу аьлла, туземни бахархошка дIакхайкхор а. Герз схьадаккхаза йисинчу йарташкара и схьадаккхар а. Разбойникашца а, кхечу зуламхошца а къийсам латторехь ледара болх бина цхьамогIа чиновникаш даржашкара мукъабаьхна. Царна йукъахь ву Хаси-Юьртан округан начальник полковник Котляровский а. Нах йийсаре буьгуш Зеламхина гIо дина, йийсархойх даьккхина ахча цо Котляровскийца доькъуш хилла бохуш, тхоьга кхаьчна хаамаш оха толлуш бу, уьш бакъ хилахь, Котляровскийна луьра таIзар а дийр ду. Цул совнаха, оха болх болийна Теркан областерчу полицин гIуллакхалла чIагIдарехь а…
Шовзткъе берхIиттаннан лехаман хьокъехь сацаман шаьш хIиттийна проекташ йийшира депутаташа Чхеидзес а, Милюковс а. Чхеидзениг шого хийтира депутаташна. Лейборист Милюков машархо вара. Цо даим маслаIат, машар лоьхура. Монархина, буржуазина йукъахь а. Царна а, халкъана а йукъахь а. Думерчу партешна, фракцешна йукъахь а. Милюковн проекто жоп ца лора черносотенцийн лехамашна. Депутаташна а кIедо хийтира иза. Думан председатела Хомяковс масех фракцин векалех вовшахтоьхначу комиссина тIедиллира, шовзткъе берхIиттаннан лехам а, депутатийн къамелаш а, Мицкевичан хаамаш а тидаме а оьцуш, кхин проект хIоттор.
ШолгIачу дийнахь, берриг депутаташ реза а хуьлуш, Думо сацам тIеийцира:
1. Крайхь низам хIотто Кавказан администрацис йаьхна хьалхара гIулчаш къобалйан.
2. Кавказан администраци бехке йеш 58 депутатан лехам талла сенаторийн комисси кхолла.
3. Цхьайолчу областийн, округийн начальникаш, чиновникаш хийца.
4. Лаьттан, суьдан, халкъан серлонан, переселенцийн гIуллакхаш низаме дало.
5. ГIаланийн, земски урхаллашкахь реформа йар.
6. Кавказан Урхалла министрийн Советан куьйгалли кIел дIайала.
Оцу сацамца нохчийн халкъана кхин а луьра таIзарш дан администрацина маршо йелира Думо…
XIV корта. Iедалхой, хьолахой
Шаьш санна, шу а ийман доцуш
хила лаьа царна…
Къуръан. 4 Сура, 89 айат
1
Россин Iедало Нохчийчохь геноцид йолийна кхоалгIа бIешо доладеллера, амма цуьнан чаккхе гуш йацара хIинца а.
Ши бIе шо хьалха хIокху Кавказана тIехь шайн олалла xIотто гIерташ, къийсамаш болийра хIетахь дуьненахь нуьцкъалчу пачхьалкхаша – Англис, Францис, Хонкарас, Ирана, Россис. Цкъа-делахь, исбаьхьачу Iаламан, хьолечу маьIданийн мохк бара Кавказ, шолгIа-делахь, шина хIорда йуккъехь йолу иза малхбалехь олалла хIотто Iаламат доккхачу стратегически маьIне мохк бара. ХIокху лаьмнашкахь чIагIвелларг шина хIордан да хуьлура, цуьнан аьтто нислора кхузара дIа Малхбале кхоссавала, цигара мехкаш дIалеца, цигахь шен олалла хIотто. Кавказана гонаха церан дипломатийн, политикийн, разведкийн, шпионийн къийсамаш бIе шарахь сов бахбеллера, и къийсамаш цкъацкъа тIаме а боьрзура. Оцу къийсамийн хьеран шина тIулга йуккъехь хаддаза охьурш кхузара халкъаш дара.
И къийсам чекхбелира, Россигахь толам буьсуш. Цунна масех бахьана дара. Оцу къийсамехь исторически ши мостагI вара Россин – Иран а, Хонкара а. Кавказана тIехула мосазза а цаьршинца тIом хиллера Россин, уьш хIора а Иран, Хонкара оьшуш чекхбевлира. ХVIII бIешо кхаччалц дуьненарчу нуьцкъалчу пачхьалкхашца йагарйеш йолу и ши феодальни пачхьалкх, къанъелла, исторически массо а aгIop кхиарна тIаьхьайисинера, ткъа хIеттa капиталистически некъа йаьлла Росси массо aгIop чIагIлуш йара. Феодальни Хонкаран а, Иранан а ницкъ бацара тIамца цунна тIехь толам баккха.
Кавказе гIерта важа кхо пачхьалкх – Англи, Франци, Итали – шайн исторически кхиарца дуккха а лакхахь, хьалха йара Россил, амма генахь хиларо церан аьтто бохабора кхузахь чIагIбала.
Ткъа Россин массо а aгIop аьтто нисбеллера Кавказехь шен олалла хIотто. ХIетахь капитализман некъахь ондда хьалхара гIулчаш йохучу цуьнан оцу заманан лакхарчу техникаца, герзаца кечдина боккхачу барамехь эскар а, флот а йара. Иранца йа Хонкарца тIом хилча, Россин аьтто бара шен тIеман ницкъаш Каспин а, Iаьржачу а хIордашца церан мехкашка бига. Амма хIетахь Россин коьрта гIopтop кхин йара Закавказьехь – оьрсашца цхьаьна керста динехь долу цигара гуьржийн а, эрмалойн а ши халкъ. БIешерийн дохалла царна тIелетарш деш, церан йарташ, шахьарш йохош, талораш деш, адамаш йийсаре кхуьйлуш, и ши халкъ бIарздина хьийзадора туркоша а, персаша а. Цундела оьрсашна а, туркошна а, персашна а йукъахь тIом болабелча, и ши халкъ Россигахьа долура. Россина гIоьнна дIахIитто регулярни эскарш дацара гуьржийн а, эрмалойн а, амма оцу тIамехь уьш дуккха а шайн лаамехь оьрсийн эскарийн могIаршка хIуьттура, оьрсийн эскаршна коммуникацица а, материальни а гIo дора, разведкехь болх бора.
XVIII бIешеран шолгIачу эхехь оцу шина халкъо догдиллира шайн маршонах. Къаьсттана бохамечу хьолехь дара гуьржийн халкъ. Цхьана aгIop, хаддаза туркоша тIелетарш дора царна, гуьржийн мехкан цхьадолу дакъош дIа а лецнера. Вукху агIор, мехкаш а, олалла а къуьйсуш, даим дIа вовшашца девнаш деш, тIемаш беш, церан феодалаша кегийчу дакъошка декънера халкъ а, пачхьалкх а. Оцу хьелашкахь гуьржий, эрмалой шайн олаллин кIел берзо кхаа aгIор царна тIегIертара Иран, Хонкара, Росси. Шина халкъана хьалха ши некъ хIоьттира: йа шайн исторически мостагIийн – бусалба туркойн, персийн – олалли кIел дахар, йа шайца цхьаьна керста динехь йолчу оьрсийн пачхьалкхах дIакхетар. Вукху шина пачхьалкхан олаллел Росси мелла а гIоли хетта, цара и тIаьххьара некъ къастийра. ТIехула тIе, Россис, ша туркошца а, персашца а Закавказье, Босфор, Балканаш къуьйсуш дIа мел болабо тIом, цигара керста къаьмнаш бусалбачу туркойн Iазапах кIелхьардаха, маршадаха болийна, олура.
Исторически кхиарехь хIетахь феодальни заманан тIегIанехь болу азербайджанаш, шайн махка цхьакIеззиг оьрсийн эскар гIоьртича, йоцца, мелла дуьхьало а йина, Россин олалла тIе а лаьцна, къарбелла, севцира. Вуьшта а оцу къомах ах Иран пачхьалкхехь дара.
Закавказье дIалецира Россис, цигарчу халкъаша гepзаца дуьхьало ца йеш, машаречу некъашца, йа вуьшта аьлча, церан коьртехь болчу феодалех цхьаберш кхерош, кхиберш дешех, даржех оьцуш, шегахьа а бохуш.
Закавказье шена тIехоьттинера Россис, амма Къилбаседа Кавказан ламанхоша сацам боллуш дуьхьало йора оьрсийн империн олалла тIелаца. Империна тIехоьттинчу Закавказье боьдуш лаьттахула некъ бацара Россина.
Цо Закавказье хIоттийна ши ког дегIах хадийнера ламанхоша. Амма иттаннаш шерашкахь цара колонизаторшна тIамца йина дуьхьало чекхъелира ламанхой оьшуш.
Малхбузехьара ламанхойн цхьадолу халкъаш дерриг а, вуьш ах а махкахдаьхна, Хонкара а кхалхош, церан мехкаш тIе колонисташ а ховшош. ТIамо эзарнаш кIентий а байъина, дуккха а Хонкара а кхалхийна, шайн махкахь бисинарш тIулгийн лаьмнашка а боьхкина, гIopaсиз хилла барамехь кегий ламанан халкъаш, шайн маршонах дог а диллина, Россина дуьхьало а сацийна, къарделла, кIелсевцира.
Россин къилбехьара дозанаш Теркан аьтту йистошка кхаьчча, цуьнан тIеман ницкъашца дуьххьара тасадалар хилира нохчийн 1708-чу шарахь. ШолгIаниг – 1721-чу шарахь. Оцу шарахь июлехь а, августехь а шозза Нохчийчу поход йира оьрсийн эскарша.
1721–1785-чуй шерашкахь, шайх Мансур коьртехь а волуш, къоман маршонехьа болам болабаллалц даьллачу кхузткъе деа шарахь йалхитта поход йира оьрсийн эскарша Нохчийчу. Оцу эскарийн ницкъаш кIезиг а ца хуьлура.
Масала, 1758-чу шеран апрелехь инарла Фрауендорф коьртехь волуш, Нохчийчу йинчу походехь дакъалоцуш вара регулярни эскарийн 2196 салти, 3203 гIалмакхо, 360 гIумки, гIебарто, гIалгIа.
Цхьайолу походаш, нохчийн йарташ йохайой, талайой, цхьана кIиранах чекхйовлура, ткъа цхьайерш масех баттана йахлора. Иштта, оьрсийн эскаршна дуьхьал тIом 1758-чу шарахь – ворхI баттахь, 1783-чу шарахь бархI баттахь лаьттира.
ХIора поход оьрсийн эскаршна баккхий эшамаш хуьлуш чекхйолура.
Масала, 1785-чу шеран 26-чу июнехь Алда уллохь хиллачу тIамехь оьрсийн эскарехь дакъалоцуш йара Астрахански полк, Кабардински гIашлойн полкан батальон, Тенгински гIашлойн полкан гренадерийн рота, Теркан гIалагIазкхийн масех бIо. Оцу тIамехь 300 салти а, 9 эпсар а, отрядан командир полковник Пьери а вийра, 200 салти йийсаре а лецира нохчаша.
1785–1791-чуй шерашкахь, шайх Мансур коьртехь волуш, болабелла оьрсийн колонизаторшна дуьхьал йалх шарахь шина баттахь лаьттина тIом чекхбаьлча, тIaьхьадеана ткъе шийтта шо, йукъ-кара кегий тасадаларш ца дагардича, мелла а машаре хилира.
1816-чу шарахь инарла Ермоловс болийна тIом 1861-гIа шо чекхдаллалц – шовзткъе пхеа шарахь – лаьттира.
Ламанан массо а халкъаша – кегийчара а, даккхийчара а – шайн ницкъе хьаьжжина, шаьш ницкъ эшна кIелдиссалц герзаца турпала дуьхьало йира Iазап а, лолла а дохьуш шайн махка гIоьртинчу российски империна. Амма колонизаторшна дуьхьал иттаннаш шерашкахь бахбеллачу оцу тIеман авангардехь а, коьртехь а кхечу халкъел барамехь доккха а, феодалийн лоллехь доцуш, маьрша даьхна а нохчийн халкъ дара. Шен амалшца къармазечу цо уггар йеха а, дера а дуьхьало йира Россина. Шемалан эскарийн коьрта ницкъ нохчий бара, цуьнан уггар майра, говза, доьналле наибаш а нохчий бара. Нохчийчохь хуьлура оьрсийн эскаршца уггар баккхий тIемаш, кхузахь бара Кавказски эскарийн коьрта ницкъаш а. Нохчийчу хьийсабора тIамехь зеделларг долу, тIеман лаккхара говзалла йолу гIарабевлла оьрсийн полководцаш а. Нохчийчохь хуьлура оьрсийн эскаршна уггар даккхий дараш а, баккхий эшамаш а.
1842-чу шарахь итт эзар салташца, эпсаршца Нохчмахка гIоьртина инарла Граббе, цигахь вийна а, чевнаш хилла а 1700 салти а, 66 эпсар а вуьтуш, йухавелира.
1845-чу шеран июлехь, шеца 30000 салти а, 1200 гIалагIазкхийн дошло а, 22 йоккха топ а, гуьржийн, хIирийн, гIебартойн милици а йолуш, ДегIастанан лаьмнашкахула къилбехьахула Нохчмахка веана инарла-адъютант эла Воронцов, нохчийн хьаннашкахь вийна 4000 салти а, 166 эпсар а, виъ инарла а вуьтуш, дийна бисинчаьрца ведда, кIелхьарвелира.
Къилбаседа Кавказехь Россин уггар нуьцкъала а, кхераме а, къармазе а дуьхьалончаш нохчий хиларна, шайн коьрта тохарш Нохчийчоьнна тIедерзийнчу оьрсийн эскарийн командованис, кхечу халкъашначул дукха а, даккхий а зенаш, зуламаш, бохамаш бинера нохчийн халкъана. Хьалха а, тIаьхьа а хилларг дагар ца дича а, академика Бержес дийцарехь, 1840–1850-чуй шерашкахь мосазза а йохоза, йагоза цхьа а йурт ца йисинера аренан Нохчийчохь. Иттаннаш шерашкахь бахбеллачу оцу тIамехь ах сов боьрша нах байъинера, халкъо бIешерийн дохалла хьацарца къахьоьгуш кхоьллинарг, кхиийнарг, историн а, культурах а хIолламаш, Iалам, къоман сийлахь мел дерг хIаллакдинера. Оцу тIамо лаххара а шина-кхаа бIешарна сацийра цуьнан исторически кхиар.
1877-чу шеран апрелехь, Iаьлбаг-Хьаьжа коьртехь а волуш, паччахьан Iедална дуьхьал тIаьххьара а боккха гIаттам хилира Нохчийчохь. И гIаттам болийнарш уггар къечу, бохамечу хьолехь йолу ламанан Нохчийчоьнан йарташ йара, амма царах дIа ца кхийтира аренгара йарташ. Цкъа-делахь, тIеман гIаьпнийн йаккхийчу тоьпийн биргIанашна кIел а, гIалагIазкхийн станицийн гонна йуккъехь а йара уьш; шолгIа-делахь, ломарчу нохчийчул мелла а алсам латта а, сискал а йара церан. Амма коьртаниг кхин дара. XIX бIешеран йуьххьехь, оьрсийн-нохчийн тIом болалуш, нохчийн махкахь вехаш цхьа а оьрси вацара. Амма 1818-чу шарахь дуьйна, цкъа «Грозная» цIе тиллина гIап а йиллина, тIаккха шаьш нохчийн дIалоьцучу латтанаш тIе тIеман гIаьпнаш а, гарнизонаш а йохкуш, и латта шайна тIечIагIдан а, нохчашкахь дисинарг схьадаккха а, хIара халкъ къардина, лолле дерзо а Iалашо йолуш, оцу гIаьпнашна улло оьрсийн колонистийн слободаш йохкура правительствос. XIX бIешеран шолгIачу эхехь нохчийн уггар дикачу махка тIе, дукхахйолу нохчийн йарташ дIа а йохуш, гIалагIазкхийн станицаш йехкира. ХIинца Грозный-гIалел совнаха, Нохчийчохь ткъе шиъ тIеман гIап а, ткъе шиъ гIалагIазкхийн станица а йара. Станицашкара бIе эзар гергга гIалагIазкхи Iедало, олуш ма-хиллара, цергашна тIехIотталц герзаца кечвинера, царал совнаха, тIеман гарнизонашкахь эзарнаш салтий а, йаккхий тоьпаш а лаьттара. Доцца аьлча, хIинца нохчел алсам оьрсий бара Нохчийчохь.
Цул совнаха, иттаннаш шерашкахь лаьттинчу тIамо ах боьрша нах байъинера, бахамаш хIаллакбинера, халкъ чIанадаьккхинера. Уггар коьртаниг: оцу тIамо, Iедалан къизалло, харцонаша, питанаша, йамартлонаша дукхахболу нохчий шайн хьалхалерчу оьздангаллех, собарх, ийманах бохийнера. Хьалхалера хьекъале, оьзда, майра, халкъана тешаме баьччанаш а, бIаьхой а тIамехь байъина а, махкахбаьхна а, белла а дIабевллера. Цундела оцу хьолан кIорггера ойла йечара дог диллинера, къоман барт хилча а, нохчийн шайн цхьаьннан ницкъаца паччахьан Iедал а дохалур ду, шайн махкара колонизаторш ара а бахалур бу бохучух. И ойла йийраш, шайн кхоллам Делан кара а белла, севццера.
Дерриг халкъ паччахьан Iедална дуьхьал гIатта ницкъ а, барт а бацахь а, нохчаша дог ца дуьллура шайн маршонах. Россина дуьхьал тIом сацийнехь а, къарбелла, цуьнан олаллина кIел ца севццера уьш. Къаьст-къаьстинчу нохчаша шайн ницкъ кхочу бекхам оьцура шайгара маршо дIайаьккхинчу, шайн халкъан коча Iазапан, лоллин дукъ доьллинчу харцонийн, йамартлонийн паччахьан Iедалх. Паччахьан эскарийн гарнизонашна тIелетара, къиза хьаькамаш бойура, банкаш, почташ талайора, гIалагIазкхийн хьолахошна къоланаш дора. Шайн ницкъ ма-кхоччу хIара мохк колонизаторшна къахьбан, церан когашна кIел латта даго, оцу некъашца уьш хIокху махкара арабаха гIертара.
Оцу халкъан бекхамхойх обаргаш олура. И обаргийн болам XIX бIешеран кхузткъалгIачу шерийн йуьххьехь болийнера гIараваьллачу обарго – гиххойн Варас. Обаргийн, халкъан бекхамхойн, халкъан сийлахьчу кIентийн тIаьххьара а нуьре седа бара хорачойн Зеламха.
Шаьш обаргаш бу бохуш, къуй а, талорхой а бара къомана зуламе бевлла лелаш. Церан цхьа а тайпа бала бацара шайн къоман кхолламца.
Россин империн дегIа тIехь цкъа а ца йоьрзуш, даим а цIий Iийдалуш, лаьттар йолу чов, лазарийн даI дара Нохчийчоь. И чов, и даI доьрзур ду бохург хьехочохь а дацара, нохчашна маршо а йелла, и меже цо шен дегIах дIа ца къастийча. Ткъа Россина иза ца лаьара. Цкъа-делахь, Россина нефть латточу шина махках цхьаъ Нохчийчоь йара. ШолгIа-делахь, Нохчийчоь дIакъастийча, изза луур дара Россин олаллина кIелхьарчу кхечу даккхийчу а, кегийчу а халкъашна.
Россина дуьхьал нохчийн къоман маршонехьа бакъонца къийсаме шайн-шайн хьежамаш бара кхузарчу колонистийн. ХIокху къийсамехь нохчийн халкъ тоьлла, йа революцин некъашца паччахьан Iедал дохийна, хийцамаш а хилла, иза шен лааме даьлча, шайна кхерам гора царна массарна а. Хьолахой – шайн долара заводаш, фабрикаш, промыслаш, банкаш, туьканаш, кхиерш а дIайовларна. ГIалагIазкхий – шайгара мохк дIабаккхарна. Оьрсийн кхечу белхалойн а, муьжгийн а цхьана а тайпа хьагI-гамо йацара нохчашца, цаьргара дIадаккха долалла а дацара. Амма уьш а кхоьрура, шаьш кхузахь халла тарйинчу хIусамашкара ара а баьхна, балхах а бохийна, лелхийна Россе дIахьовсорна. Цигарчу къелло, мацалло арабаьхна ма баьхкинера уьш.
Россин империн арахьарчу политикин мах хадош, иза ша кхоллаелчахьана дуьйна схьа даим а варварийн пачхьалкх йу аьлла Маркса а, Энгельса а. Иза европейски реакцин букъан сирт, коьрта гIортор, гIоьналлин эскар, Европин жандарм, революцийн, шайн маршонехьа къуьйсучу халкъийн чаьлтач, халкъийн мостагI йу аьлла. Европин пачхьалкхашна, халкъашна йукъа питанаш туьйсуш, мостагIалла кхуллуш, уьш вовшийн коча туьйсуш, цIий Iенадойтуш, дуьненахь шен олалла хIотто гIерта иза даим а. Россин дипломати кху заманан шатайпа иезуитийн орден йу. Шен арахьарчу политикехь боьха а, цIена а гIирсаш ца къестабо цо. Тешнабехк, йамартло цIийх йоьлла цуьнан, къайлах адамаш дайар цуьнан корматалле дирзина. Кхечу пачхьалкхийн политикин, дипломатин, тIеман деятельш оьцуш а, бойуьйтуш а ахча ца кхоадо. Шайн толамах шовкъ хуьлу, эшам хиларх догдиллина йуха ца бовлу, миллионаш салтий къинхетамза тIаме лоьхкуш, бойуш, церан декъашна тIехула, цIийн Iоврашна чухула импери шорйо, чIагIйо. Амма Россин арахьара политика Iаламат мекара йу. Шел нуьцкъалчу пачхьалкхашца девнах, тIамах къехка иза, гIорасизчу, къечу шведашца, туркошца, персашца тIом бо, церан мехкаш дIалоьцу. Россин исторически сатийсам бу православни килсан коьрта шахьар хилла Константинополь бусалба туркошкара схьайаккхар, Босфор, Дарданелла, Эгейски а, Адриатически а хIордаш, Балканаш дIа а лецна, Дуьненайукъарчу xIоpдa тIехь шен олалла а хIоттийна, цигахула дуьхьал Малхбале европахой лела хIордан некъ шен тергамна кIел латто бохуш, йаздина Маркса а, Энгельса а.
Оцу Iалашонца Россис кест-кеста тIом бора туркошца. Амма ша цаьрца тIом кхайкхош, Россис шен баккъал йолу Iалашо ца йуьйцура. Оьрсашца цхьана динехь болу эрмалой а, грекаш а, цхьана динехь а, цхьана цIийх а болу болгараш а, сербаш а бусалба туркойн Iазапах маршабаха Iалашо йолуш тIом болийна ша, олура. Йа цкъа хьалха грекаш, болгараш, сербаш туркойн Iедална дуьхьал а гIовттабой, тIаккха «керста вежаршна гIоьнна» олий, туркошца тIом болабора. Вуьшта аьлча, ша кхечу халкъийн мохк дIалоцуш, уьш шен лолле дерзош, ша дIа мел бо тIом цивилизацина, культурина, исторически кхиарна тIаьхьадисинчу оцу халкъашна йукъа культура, цивилизаци йаржо дIалоцу ша, олура Россис. Ткъа варвараш аьлла Европехь цIейаханчу бусалба туркойн пачхьалкхехь бехачу керста эрмалойн, грекийн, болгарийн, сербийн бакъонаш а, маршо а дуккха а алсам йара, Iep-дахар дика дара шайн махкахь, шайн оьрсийн паччахьна, цуьнан Iедална кIел бехачу оьрсийн муьжгийчул. Импери чуьра кхидолу халкъаш-м хьовха, оьрсийн халкъ а къизачу Iазапехь, лоллехь латточу оьрсийн паччахьна, правительствона, хьолахошна гIенах а дага ца догIура туркойн олаллина кIелхьара керста халкъаш маршадаха а, царна маршо йала а. Лакхахь йийцинчу Iалашонал совнаха, и халкъаш туркойн лоллера схьа а даьхна, шен лолли кIел дерзо Iалашо йара Россин.
Доцца аьлча, иштта мах хадийна Маркса а, Энгельса а Россин арахьарчу политикин. Ткъа цуьнан чоьхьара политика хIумма а дикачу aгIop къаьсташ йацара арахьарчух. ХIунда аьлча муьлххачу а пачхьалкхан чоьхьара а, арахьара а политика, вовшашца къастам боцуш, ши йиша хуьлу. БIешерийн дохалла оьрсийн халкъ къизачу лоллехь латтадора цо, кхечу халкъийн мехкаш дIалоьцуш, импери шоръеш, чIагIйеш, цигарчу халкъашна тIехь шен олалла хIоттош, чIагIдеш, салтийн чоэш тIедуьйхина миллионаш оьрсийн муьжгий хIаллакбора, ахархойх, бежанех санна, йохка-эцарш йора, шен толлу жIаьла мехала а, сийлахь а дара помещикана шен доларчу ахархочул.
Ткъа империна чохь дехачу кхечу къаьмнийн оьрсийн кIеззиг йолчу бакъонех уьтталгIа дакъа а бакъонаш йацара. Сибрехахь, Казахстанехь, Йуккъерчу Азехь, Кавказехь ша дIалецначу латтанашна тIе оьрсийн колонисташ, къаьсттана – гIалагIазкхий, охьаховшабора, уьш законашца а, бакъонашца а меттигерчу туземцел масех тIегIа лакха хIиттабора. Уьш Россин колонешкахь империн гIортораш йара. Россин губернешкахь латта а доцуш, адамийн цхьа а тайпа бакъонаш а йоцуш, помещикийн лоллехь лаьттина, ткъа оцу лоллех маршабаьхча а латта а доцуш, шайн доьзалш хене баха сискалан йуьхк йоцуш бисинчу оцу муьжгашна империс дIалецначу мехкашкахь уггар тоьлла латта а, шайн даймахкахь церан ца хилла бакъонаш а, маршо а йеллера. Iедалан чиновникаша а, килсийн мозгIарша а даим а дIа оцу колонистийн лерехь зурма лоькхура, цигахь шу оьрсийн пачхьалкхан гIортораш йу, хьекъалца а, кхетамца а, цIийца а шу туземцел лакхахь ду, колонешкахь оьрсийн Iедал, олалла латтош а, чIагIдеш а цуьнан гIортораш хила деза шу бохуш. Нагахь санна шу оьрсийн пачхьалкхана, Iедална, паччахьна тешаме ца хилахь, аш йамартло йахь, оьрсашна дуьхьал гIевттинчу туземцашца шун уьйр хилахь, аш царна гIo дахь, пачхьалкхо, шуна делла латта а, бакъонаш а дIа а йаьхна, сагIа доьхучу хьоле хIиттор ду шу бохуш. Цундела Россин империна а, паччахьна а, цуьнан Iедална а уггар муьтIахь болу оьрсий колонисташ бара. TIе, колонехь вехачу уггар хьекъална аьртачу а, къечу а муьжгичунна меттигерчу туземцел ша лакхара, ша господин, ткъа и туземец шен лай, йалхо хила хьакъ хетара.
Пачхьалкхан правительствос, колонешкахь империн олалла латто а, чIагIдан а Iалашо йолуш, цхьана aгIop – къаьмнашна йуккъехь, вукху агIор – хIора къоман феодалашна, тайпанашна, тукхумашна, динан вирдашна йуккъехь вовшашка цатешам а, цабезам а, мостагIалла а кхуллуш, къаьмнийн а, къаьст-къаьстинчу къоман а барт а, цхьаалла а йохайора, къайлах а, даррехь а адамаш дойура, меттигерчу халкъийн шайн маршонехьа къийсам къинхетамза хьоьшура. Оцу Iалашонца цхьаьна, кхин а генна хьалха хьажийна ши Iалашо а йара империн: кегий къаьмнаш русифицировать дар, йа церан къоман мотт, истори, культура, йахь-оьздангалла, гIиллакхаш, даймахке безам, лерам, къоман сийлахь, хьурмате мел дерг хIаллак а дина, царах къоман йуьхь йоцу космополиташ, манкурташ бар.
Россин политика шен массо а колонехь цхьатера йацара. Меттигерчу къоман амалшка, ницкъе, шена дуьхьало йаре хьаьжжина, къиза йа кIеда хуьлура иза. Ткъа къармазечу Нохчийчохь кхечу цхьана а колонехь доцу шатайпа къиза законаш а, шатайпа тIеман-колониальни Iедал а хIоттийнера. Нохчийн халкъ къардан, шен олаллина кIел сацо гIерташ, цунна дуьхьал Россис пайда оьцура лакхахь бийцинчу берриг а гIирсех.
2
БуритIахь, дукхахьолахь, шийла хуьлу февраль бутт 1909-чу шарахь, цкъа доккха ло дуьллуш, тIаккха малх беанчу дийнахь иза дешаш, урамашкахь, некъашкахь лайн шаткъ, хоттан нитIa хIуттуш, дуькъа дохк, тIуьна шело лаьтташ хилира.
10-чу февралехь гIаларчу «Империал» Гранд-отелана хьалхарчу жимачу майданахь а, цунна тIедогIучу урамийн дохалла йистошца а дIахIиттийна пайтонаш, гIудалкхаш, царна йуккъехь цхьа автомобиль а лаьттара. Мехкан доцчу цхьана тамашийнчу дийнате санна, уллохь соьцуш, цуьнга хьуьйсура кучерш, денщикаш, урамехула дIасалела адамаш а.
Отелан банкетан цIа чохь гулвелла бIе сов стаг вара. Ламанхойн даточу бустамашца кечдина чоэш, детица кхелина доьхкарш, шаьлтанаш йолуш, коьртахь холхазан лекха куйнаш долуш гIалагIазкхий, жан а, дохнан а долахой, хIирийн, гIебартойн хьолахой. Коьрта техкина шляпанаш, цилиндраш, тIейуьйхина сюртукаш, френчаш, логах йихкина тайп-тайпана галстукаш йолуш промышленникаш, банкираш, совдегарш.
Областера и хьолахой деккъа цхьана гIуллакхо гулбинера кхуза. Халкъан бекхамах шайн синош а, бахамаш а ларбан некъ лаха. Уьш къаьмнаша а, дино а ца къастийнера. Оьрсийн, эрмалойн, жуьгтийн, хIирийн, гIебартойн къаьмнех а, керста, бусалба, иудин динехь а бу бохуш цIерш йу церан, амма оцу хьолахойн шайн цхьа къам ду, церан йукъара Дела а, дин а – деши, ахча, хьал ду. Царна Iибадат до цара, царна хьалха суждане боьлху уьш.
Арахь тIедоьлхуш тIеда ло, урамашка хIоьттина дуькъa дохк долуш, чохь бодане хиларна латийнчу йаккхийчу люстраша серладаьккхинера цIа. Оркестрана кечйинчу сцени тIе хьала а ваьлла, тIехула сийна бархат оьзначу йоккхачу стоьла уллохь а сецна, ах го беш хIиттийнчу кIедачу гIанташ тIехь а, партерашкахь а хевшина Iачу шен бартахошка бIаьрг а тоьхна, кисанара схьадаьккхина кIайн йовлакх йерстинчу вортанах а, хьаьжа тIе а, кIунзал баьлла лепачу боккхачу коьртах а хьаькхна, къамел долийра гуламан председатель хаьржинчу лохочу, зоьрталчу дегIарчу нефтепромышленнико Ахвердовс:
