Читать книгу: «Дилнома»
ЖОНГА ТУТАШ ДИЛНОМА
Бундан беш-олти йил аввал яхши олима, иқтидорли ёзувчи Ўктамхон Домлажонованинг “Дилнома” китоби чоп этилган эди. Муаллиф болалик ва ёшлик дамларида кўнгил мулкини чароғон этган устозу мураббийлари, ҳаж зиёрати чоғида онаизорига қилган муножоти, Яратганга шукронаси, Қиблагоҳини қандай излагани, умуман, бир орзуманд қалб соҳибаси бўлмиш ҳақгўй, жонсарак аёлнинг хотираларини ёниқ сатрларга терган эди. Ўшанда мен мазкур китобнинг қўлёзмасини ҳавасланиб, завқ билан ўқиб чиққан ва мухтасаргина бир сўзбоши ҳам битган эдим. Келинг, ўша сўзбошини қайта кўздан кечирайлик, сўнг мулоҳазамизни давом эттирайлик.
“Узоқ йиллар толиби илмларга сабоқ берган фазлу камол эгаси, яхшигина қалам соҳибаси Ўктамхон Домлажонова кўрган-билганларини жамлаб уч фаслдан иборат китоб битибди. Агар бу рисолага ном қўйиш лозим бўлса, мен уни “Фарзандингизнинг дил сўзи”, ундан-да мухтасар қилиб “Дилнома” деб атаган бўлур эдим. Зеро, мазкур битиклар муаллифнинг ёшлигидан то бугунги кунгача умр йўлида кечган гоҳ маҳзун, гоҳ севинчли, гоҳо ҳаяжонли, гоҳо аламнок дамларини кўз ўнгингизда жонлантиради. Хусусан, мен Ўктамхоннинг илк қиссасини шавқ билан ўқидим. Қиссада туғилиб, отасини кўрмаган, ота меҳрига зор, қалби ўксик қиз боланинг “Қаердасиз, дадажон? Мен сизни соғиндим!” дея олис ва нотаниш йўлга чиқиши, падари бузрукворини излаб чеккан азоблари баён қилинади. Йўқ, нотўғри дедим. “Баён” қилинмайди, мунгли қўшиқдай тараннум этилади. Сиз Қиблагоҳини йўқлаб, турли гўшаларда адашган, рост кўча-ю, тор кўчаларда яхшиёмон кишиларга йўлиқиб, отасининг дарагини сўраган толмас қизгинанинг дардларига шерик бўласиз, хаёлан унга кўмак бергингиз келади, Оллоҳдан шу сарсари фарзандга иноят тилайсиз.
Қисса сизни оқар сувдек ўзига ром этади. Ота соғинчи туфайли йўл машаққатларини писанд қилмай, бегона элларда падарини излаб юрган қизнинг кўксидан отилиб чиққан муножотларини бефарқ ўқий олмайсиз.
Ва ниҳоят у отасини топади, отасининг бағрига ойдек сингади. Кўз ёшлар бир-бирига қўшилади. Бу ҳаяжонли дақиқалар ўқувчи дийдасига ҳам беихтиёр нам элтади.
Мен бу ибратли қиссани, айниқса, меҳр-оқибат андак ноёброқ бўлиб турган ҳозирги кунда, ёшларимизга тавсия этган бўлардим.
Китобнинг иккинчи фасли ҳаж зиёратига бағишланган. Равшанки, саломатлиги, ҳалол сармояси, умуман, имконияти бор мўмин-мусулмон учун бир карра хонаи муборакни тавоф айлаш фарздир. Мазкур тавсияни чуқур англаган муаллиф ҳаж ибодатларини атрофлича тасвирлайди. У кишининг эҳтиросли ва самимий лафзи орқали ўқувчи Маккаи Мукаррама ва Мадинаи Мунаввара мўъжизалари, Арофат, Муздалифа, Мино зиёратлари, ҳақ йўлига бош тиккан ҳожилар ҳаёти ила яқиндан ошно бўлади. Дилингиз фахр, ғурур, шукурга тўлади.
Муаллиф ҳаж зиёратини зикр қилар экан, мақбул бир усул қўллайди. Таассуротларини ҳақ таолога муножот ва марҳума онаизорига мурожаат тарзида баён этади. “Сиз учун ҳаж зиёратини ирода қилган қизингизман”, дейди ва волидасининг чеккан заҳматларини, васиятини эслайди. Мушфиқ онага қалбингизда шафқат, эҳтиром уйғонади. Ул зоти шарифага, фарзандига қўшилиб, сиз ҳам дил-дилдан жаннат фароғатини тилайсиз.
Муаллифнинг кўксидан тоза чашмадек отилиб чиққан мана бу сўзлар юракка ғулу солиб, ҳожи онанинг арзи дилига шерик бўлишга ундайди: “Парвардигор, тилимизни зикрдан толдирма, қалбимизни шукурларга чулғаб қўй, сабрли бандаларинг қаторида доимо ўзингга яқин қил, ўзингга кеча-кундуз муножот қилувчи, ўзингга юзланувчилардан қилгин, Оллоҳим…” Бу фаслни тазарру роҳати, онаизор шафоати дейиш мумкин.
Ниҳоят учинчи фасл. Унда муаллиф устозлари, болалик даври, талабалик йиллари ҳақида баҳс юритади ҳамда камол касб этиб, ўзи мураббийлик мақомига етишган кунлар шукронаси билан эсдаликларини якунлайди.
Келинг, биз ҳам гапни устоздан бошлайлик.
Ҳазрати Навоийнинг бир ҳикматли байти бор:
Агар шогирд шайхулислом, агар қозидур,
Устоз андин рози эрса, Тангри розидур,
дейди буюк шоир. Бу ҳақиқатнинг мағзини чаққан Ўктамхон адабиётдаги илк устози Ғайратий домладан ва унинг оиласидан кўрган мурувватлари борасида самимий сатрлар битади. Ғайратий домла бизларга ҳам раҳнамолик қилган эдилар. У зот хокисор, оқкўнгил, ширинсўз эдилар. Барчага баробар меҳр кўргиза олар эдилар (илоё, устознинг охирати обод бўлсин).
Ўктамхоннинг эсдаликлари илмга ташна, уй ичидаги юмушларга қўли югурук, эл-юрт хизматига ҳамиша ҳозир, тиришқоқ, кўнгилчан, лекин иродали бир ўзбек аёлининг ҳаёт йўлини кўз олдимизга келтиради.
Унда ғофил кимсалар учун ибрат бор, кимгадир ҳикмат мавжуд, ким учундир таскин-тасалли. Яна бировлар учун тазарру бор ушбу дилномада. Мен келгусида муаллифнинг қаламига шиддат ва барака тилайман”.
Мана, орадан йиллар ўтди. Китобча қўлма-қўл бўлиб кетди. Энди ўқувчилар китобнинг тўлдирилган нусхасини қайта нашр этишни талаб қилмоқдалар.
“Қадрингга етганни қадрла”, деганларидек муаллиф “Дилнома”нинг иккинчи қисмини тугатибди. Уни илгаригидек, бир нафас билан хатм қилдим. Китоб аввалги рисоланинг мантиқий давоми бўлибди. Муаллиф олдинги китобида устозлари ҳақида батафсилроқ ёзишга имкон тополмаган эди. Бу сафар уларнинг меҳризиёси, оила аъзоларидан кўрган муруввати, мадади, отадек раҳнамо, онадек мушфиқлиги тўғрисида миннатдор бўлиб, ҳаяжон билан қалам суради. Сиз етук олима, мураббия Қундузхон опа, ўзбекнинг донгдор шоири, камсуқум, оқкўнгил Ғайратий домланинг рафиқаси Шафоат ая, устози аввал Саида Нарзуллаева хусусида битилган хотираларни бефарқ ўқий олмайсиз. Кўнг лингизга илиқ бир нур югуради. Хусусан, Қундузхон опа билан Шафоат аяга бағишланган хотираларда соғинч, ҳавас, армон уфуриб туради, бу эсдаликлар меҳр булоғи аталмиш аёлга ёниқ мадҳиядек янграйди. Ёдингизга яна бир карра, дунёни аёл асрайди, муҳаббат асрайди, деган азалий ҳикмат тушади.
Дунё – бебақо, бу ўткинчи олам – омонат. Лекин айрилиқ деган илоҳий синов ҳам бор. Айниқса, бу айрилиқ ногаҳон рўй берса, одам ўзини йўқотади, ҳушидан айрилади. Муаллифнинг бошига тушган кутилмаган кулфат изтироблари (“Қолди китоб, айтилмаган”) унинг жуфти ҳалоли, неча йиллик дил маҳрами, фарзандларининг падари бузруквори хусусида ёднома бўлибди. Уни пайваста икки руҳий олам ҳақидаги ҳаётбахш марсия, ўкинч тўла шукроналик, аламнок, вале ёруғ хотира дейиш мумкин.
Китобга Ўктамхоннинг сара ҳикоялари ҳам киритилган. Улар ҳаётийлиги, самимийлиги билан диққатингизни тортади. Муаллиф ёшлик йилларидан сўзлайдими, баракали умри давомида кўрган-билганларини зикр этадими, гўё сиз билан юзма-юз ўтириб суҳбатлашаётгандек бўлади. Бундай дилкашлик алалоқибат ўқувчи қалбига ҳам кўчади, сизни ўй-хаёлга чўмдиради. Масалан, “Биринчи қалам ҳақим” ҳикоясини олайлик. Бу – кўнгли тонгги шабнамдек покиза, қалби эзгу амалларга ташна зукко, ғайратли қизгинанинг дил изҳори. Умуман, Ўктамхоннинг битиклари, ёдномаларида бир хил маъно-мағиз бор: бу – инсонсан, инсондек яша, дунёда барча унут бўлғай, илло чин дилдан қилинган яхшиликкина қолади… Беихтиёр ҳазрат Навоийнинг байти эсга тушади:
Бу гулшан ичра йўқдир бақо гулига сабот,
Ажаб саодат эрур яхшилик била қолса от.
Мен сабоқдошим, қалами қайралган адиба Ўктамхон Домлажонова бундан кейин ҳам бизни латиф ва мағзи тўқ асарлари билан хурсанд этади, деб умид қиламан.
Саъдулла СИЁЕВ
ДИЛНОМАНИ ЎҚИБ…
ЭЗГУЛИК ВА МЕҲР-ОҚИБАТ ҲАҚИДАГИ КИТОБ
Мақтаниб эмас, фахрланиб айтаман. Менда 100 дан ортиқ дастхатлар битилган китоблар бор. Касбининг алломалари бўлган Ҳ.Сулаймонов, Ш.Шомуҳамедов, Ғайбулла ас-Салом, Т.Тўладан тортиб курсдошларим Ў.Ҳошимов, О.Мухторов, О.Ҳожиева каби эл эътирофидаги ижодкорларимиз табаррук сўзлари битилган ижод намуналаридир.
Шулар қаторида Ўктамхон Домлажонованинг “Дилнома”си мен учун алоҳида қадрли. Сабабини қуйида англайсиз. Тошкентнинг “Олимлар” шаҳарчасидаги Нозимахоним номли кўчанинг файзли бир хонадонида менинг меҳридарё қайнсинглим Тошхон ҳожи ая Туроббой ҳожи қизи, сал наридаги ҳовлида Ўктамхон ҳожи аянинг аҳил оиласи истиқомат қилади. “Дилнома” чоп этилган йиллари мен хорижда эдим. Тошхон ҳожи она янги йил арафасида жигарларимнинг оғзи тегсин деб юрт ноз-неъматларидан илинибди. Юборилган нарсалар қаторида Ўктамхон опанинг китоблари ҳам бор, яна дастхати билан.
Болалар уйқуга кетиши билан тунги чироқни ёқиб, чанқоқлик билан китобни ўқишга тушдим.
Китоб қўлимга она юртдан йироқдалигимда теккани учун ҳам ниҳоятда қадрли эди. Боз устига бу болалик, ёшлик хотираларини уйғотган, яқинлар соғинчини оширганди. Ҳар ҳолда, мен шундай ҳис қилдим. Чунки китобдаги жойлар, шахслар, воқеалар менга таниш эди.
Мен Ўктамхон опанинг ноёб овоз тембри (сухандонлар ибораси билан айтганда) оҳанги, ўзларига хос сўзлаш усулларининг шайдосиман. Ҳар ҳолда катта мактаб кўрган олима – педагог-да. Шунинг учун китобни ўқиб, худди ўзларини эшитгандек бўлдим. Сўз равон фикр тиниқ. Воқеа оддий ҳикоя қилинади. Мен шунчаки ўқийдиганлардан эмасман. Лекин Ўктамхон Домлажонованинг “Дилнома”сидаги ўхшатишлар, таърифлар, иборалар гарчи насрда ёзилган бўлса-да, назмдагидек эшитилади.
Ўктамхон опа сўзлаганда наинки талабалар, тенгқурлари, балки ёши улуғлар ҳам сеҳрланиб, анчайин шу суҳбатнинг таъсирида ва хаёлида бўладилар. Муаллиф пурмаъно исм – Муяссар номидан сўзлайди. Бунинг ҳам бир сир-синоати бордир. Буни Ўктамхон опанинг кейинги ижодларидан билиб олсак ажабмас.
“Дилнома” эзгулик, меҳр-оқибат, хотира боқийлиги, яхшилик олдида қарздорлик борасида, устоз С.Сиёев айтганидек, Ўктамхон Домлажонованинг китобхонларга берган “очиқ дарсидир”.
Насиба Иброҳимова,олий тоифали сухандон. ЎзбекистонРеспубликасида хизмат кўрсатган артист.
ҚИССАГА АЙЛАНГАН КЎНГИЛ ДАФТАРИ
Хотира уйғонса гўзал, деб бежиз айтилмаган, албатта. Ҳақиқатан ҳам инсоннинг ҳаёт йўллари унинг кўз олдида жонланмаса, қалбининг тубтубида ухлоқ ёки мудроқ ҳолда қолаверса, хотиралар сатрларга айланиб, оқ қоғозга тизилмаса, инсон улуғликдан ҳам, камолот чўққисидан ҳам баҳраманд бўлолмайди.
Буюк “Бобурнома”ни, Горький ва Ойбекларнинг “Болалик” қиссаларини, А.Қаҳҳорнинг “Ўтмишдан эртаклар”ини, Рашод Нури Гунтекиннинг “Чолиқуши” дил дафтарини ким мутолаа қилмай катта бўлибди, деймиз. Янги ёдноманинг муаллифи ҳам шу асарлардан илҳомланган бўлсалар ажаб эмас.
Фалсафа фанлари номзоди, олти фарзанднинг мунис онаси, невара ва эвараларининг меҳрибон бувижониси Ўктамхон Домлажонованинг кўнгил дафтарлари анчайин қисса бўлибди. Унинг дастлабки саҳифаларида беғубор болаликнинг армонларию ёлқинлари ҳақида жўшиб ҳикоя қилинади. “Мен ўша пайтдаги ҳаётимни ирмоқлардан келган томчининг денгизга қўшилишига қиёслайман”, – дейди адиба. “Илк чечаклар табассуми” сарлавҳаси остида ёзилган сатрлар шеърий насрни эслатади ўқувчига. Муаллиф гўё лирик қўшиқ куйлаяпти дейсиз. Аслида устозга аталган марсия бу.
Волидаи муҳтарамасининг васияти ила унинг учун ҳаж ирода қилган қиз зиёрат таассуротларини шундай шукуҳ билан тасвир этадики, гўё зиёратчи билан ёнма-ён юргандек ҳис этади ўқувчи ўзини.
Шафқатсиз уруш отасидан тирик жудо қилган адибанинг дил оҳларига ўкинмай илож йўқ. Яқинларининг хотирасини эъзозлаш шунчалар бўлар, дейсиз ногаҳон.
Мухтасар қилиб айтганда, адибанинг “Дилнома” қиссаси ибратомуз, таҳсинга лойиқ асар бўлибди. Унинг бир нафасда ўқилиши ҳам адибанинг ҳаёт тажрибалари ниҳоятда бой эканидан далолат беради. Куйлаган шеърлари эса руҳафзолиги билан китобхон юрагидан жой олади.
Миллий адабиётимиз ривожига ҳисса қўшиб келаётган ва юксак ғоявий, мазмундор асарлари билан элни мамнун қилиб, олқишига сазовор бўлаётган аёл ижодкорларимиз қаторига яна бир адиба кириб келганлиги нақадар қувончлидир.
Камоли эҳтиром илаҲамида ҒАФУРОВА, педагогика фанлари номзоди.
САМИМИЙ “ДИЛНОМА”
Ҳаёт сўқмоқларида турли-туман инсонларни учратамиз. Баъзиларнинг қабиҳликлари, риёкорлиги-ю, иккиюзламачилигидан ҳайрон қоламиз. Яна шундай инсонлар борки, улар борлиқни ўз эзгуликлари билан тўлдириб турадилар. Мен файласуф олима, етук филолог Ўктамхон Домлажоновани шундай инсонлардан деб биламан. Олиманинг “Дилнома” китобини ўқибоқ, бу ҳақда ўз таассуротларимни айтмай, жим туролмадим.
Қисса баёни ўзининг ўта самимийлиги билан мени лол қолдирди. Қиссада ўқиймиз: “Ростини айтсам, ўқувчилар уйи қаерда эканлигини билмас эдим. Бу сирни очмадим-у, бўлган воқеани келиб ўқитувчимиз Маҳкам акага айтдим. Улар менга ўқувчилар уйининг қаердалигини тушунтирганларида, у ерга умуман бора олмаслигимни англадим. Чунки, Чиғатой дарвоза ва Эски Жўвадан нарига ўтмаган мен, қиз бола учун у ерга боришнинг машаққати тушунарли эди”. Қаранг, қандай самимий сўзлар. Қиссани ўқиётиб, буюк Ойбекнинг “Болалик” қиссасига оид самимият, соддалик, камтаринлик ёдимга келаверди. Асардаги сатрларни ташна киши булоқ сувини симиргандек “ютиб” юборар эканман, Ўктамхон опа Домлажонованинг нақадар бетакрор, камтарин инсон эканликларини чуқурроқ англадим. Қиссадаги бир гап мени лол қолдирди: “Ҳар қандай шароитда онамларни эҳтиёт қилиб катта бўлганмиз”. Шундай соддагина жумлада Онага бўлган буюк эҳтиром намоён бўлиб турибди. Ўктамхон Домлажонова Ғайратий, Носир Фозилов, Саида Назруллаева (филологолима), файласуф олимлар – Қодир Фозилхўжаев, К.Содиқов ҳамда А.Аюпов каби эл таниган инсонлар билан биз нонни “нанна” деб юрган кезларимиздаёқ ижодий ҳамкорлик қилиб юрганлар. Муаллиф устозлари Лазокат опа, мактаб ўқитувчилари, Ғайратий домла, Қундузхон опалар ҳақида буюк илтифот билан сўзлайдилар. Ҳаммамизнинг ҳам ўз Лазокат ва Қундузхон опаларимиз бор. Лекин улар ҳақида Ўктамхон Домлажоновадек юксак маҳорат, самимий ва нуктадонлик билан бирон сатр битдикми, уни юзлантириб, фахрлана олдикми? “Ҳа”, деб айтишга юзимиз бетламай туради.
Ҳаж сафарига оид хотирани титроқ, йиғи билан ўқидим. Ўзини мусулмон деб билган, ҳаж зиёратини орзу қилиб юрган ҳар бир юртдошимизга бу китобчани ўқимоқликни тавсия қилардим. Китобда ҳаж амалларининг фазлини дуолар билан мукаммал зикр қилганлар. Хом сут эмган бандаларнинг баъзилари “экскурсия”, баъзилари мансаб – ҳожилик мансаби учун ҳаж қилувчилар ҳам йўқ эмас. Аёл бошлари билан анчайин эркаклар қилиши мумкин бўлган, лекин хаёлларининг кўчасига кирмаган амал, яъни боқийликка даҳл бўлган онанинг гуноҳини Каъбаи Шарифда, Минода, Арофатда, Муздалифада сўраш – бу жасорат дейми, оқибат дейми, фарзандлик бурчи дейми, билмадим, яна не-не сўзлар керак ифодалашга. Зеро, Ҳадиси шарифларда: ота-оналаримизнинг бу дунёда нимаики қарзлари қолган бўлса, иқтисодийми, маънавийми, фарз амалларидами, уни узиб қўйиш фарзанд учун фарз эканлиги қайд этилади. Биров учун биров намоз ўқий олмайди. Аммо ҳаж бадал қилиш ахкомда бор. Шунга кўра, Ўктамхон опа оналарининг гуноҳларини сўраб, Аллоҳга илтижолар қиладилар. Бўлди, онам гуноҳларини сўрадим, деб тинчлана қолмайдилар. Бу ҳақда менга аён бергин, деб зорланадилар.
Китобдаги “чарчоқ – онадан бегона”, “рўзғорикки кишининг қўлида, икки кишининг ақли билан тўқиладиган умр занжири”, “кечириш – бу оний ютқизиш, аммо яхлитни ютиб қолиш” каби ажойиб фикрлари вақти келиб, афоризм бўлиб оммалашиб кетса ажаб эмас.
Устоз Ўктамхон опа Домлажонова неча-неча тунларни бедор ўтказганлиги бесамар кетмабди. Чиндан ҳам ўзбек зиёли аёли ўз мусаффо дилининг номасини ўзбек китобхонларига етказибдилар.
Бир китобхон сифатида, Ўктамхон опа Домлажонова ижодларининг мухлиси сифатида улардан янги асарлар кутиб қоламан.
Нодира ДЎСТХЎЖАЕВА,филология фанлари номзоди, доцент.
ХОТИРАЛАР
БОЛАЛИКНИНГ АРМОНЛАРИ-Ю ЁЛҚИНЛАРИ
Оллоҳ бандасига чексиз неъматларни ато этган. Буларнинг ичида хотира неъмати инсонни ҳам улуғлайди, ҳам камолот чўққиларига олиб чиқади. Хотира учун масофа, давр, воқеа, қўйингки, ҳеч нарса чекланмаган. Балки ҳар ким хотирани ҳар хил тушунар. Шахсан мен бошимдан кечган ҳар бир воқеага, бу воқеанинг содир бўлиш сабабларига, салбий ва ижобий таъсирларига, эртанги куним ва келажагим учун аҳамиятига кўп эътибор бераман. Ёшликда хотира дафтарлар тутганмиз. Баъзан ўтган ҳаётим саҳифаларини варақлаб ўтириб нималар ўтмайди кўз ўнгимдан. Ҳаммасини ёзмоқликка қаламим ожиз. Ожиз қаламимни ушлаб туриб сукутга кетдим. Кечагина ўқиб тугатганим Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият – енгилмас куч” китобидаги қуйидаги сатрларни айнан кўчирдим:
“…Инсон қалбига йўл аввало таълим-тарбиядан бошланади. Шунинг учун қачонки бу ҳақда гап кетса, аждодларимиз қолдирган бебаҳо меросни эслаш билан бирга, ота-оналаримиз қатори биз учун энг яқин бўлган яна бир буюк зот – ўқитувчи ва мураббийларнинг олижаноб меҳнатини ҳурмат билан тилга оламиз”. Юқоридаги сатрларни кундалик дафтаримда оддий жумлалар ёзилган сатрлар билан қиёслар эканман, қалам тутган қўлимни қўли билан оҳиста ушлаб учта ҳарф иштирокида “ОНА” сўзини ёздирган, мени мактабда ўқиб кетишимга сабабчи бўлган биринчи устозим Лазокат опа Илҳомовани эслаяпман. Урушдан кейинги даврда ҳамма ҳам етти ёшидан мактабга боравермас эди. Аввалги Чиғатой (ҳозирги Фаробий) кўчасида 4 йиллик бошланғич мактаб бўлиб, Ҳожар опа номида аталиб, фақат қизлар ўқирди. Онам (Оллоҳ раҳмат қилсин) мен дан катта опамни ўқишга чиқармаганлар. Иқтисодий қийинчилик. Маҳалла қизлари билан бизникида дўппи тикишарди. Хонадонимизда эркак киши бўлмагани учун қизлар кўпроқ бизникида йиғилишарди. Мен азалдан кўча юмушларига чаққон эдим. Керосинга, нонга навбатга турардим. Керосин дўкони мактабнинг йўлида эди. Навбатда турганимда оқ бўздан тикилган халтага китобларни солиб, сиёҳдонларни сиёҳдон тўрвада кўтариб кетаётган қизларга ҳавас қилиб, мактабга чиқаришлари учун онамга неча бор зорланганман. Рухсат ололмаганман.
Бир куни шундай қизиқ воқеа рўй берди. Мен устозим, деб исмларини тилга олганим Лазокат опа (сочлари тақимларига урган, баланд бўйли, овозлари ниҳоятда ёқимли, кўзлари кулиб турадиган ёшгина эдилар) биздан бир оз нарироқда Бой кўча деб аталадиган кўчадан чиқиб келардилар. Оталарининг исми Илҳом доктор бўлиб, нимага бундай аташарди билолмаганман. Боғлари жуда катта, дарвозалари очиқ турса бир неча тур гуллар одамни ўзига ром этарди. Қўйингки, бир куни керосинга навбатда тургани чиқсам Лазокат опа ҳам навбатда турибдилар. Менинг навбатим уларникидан кейинга тушди.
– Менга қара, – дедилар менга юзланиб.
– Ўзимизнинг маҳаллани қизисан-ку, мен шу мактабга кириб чиқаман, керосин сотувчи келса, менинг идишимга ҳам қуйдириб қўй, – дедилар-да, пулни қўлимга қистириб, мактаб томон кетдилар.
Сотувчи келди. Кимларгадир керосин етмади. Керосин етмаганлар нега бу қиз икки норма олади, деб “разборга” ўтишди. Жон-жаҳдим билан биттаси ўқитувчи опаники эканлигини тушунтиришга ҳаракат қилардим, ишонишмасди. Охири биттаси:
– Донолик қилиб бизни алдамоқчимисан, қани у ўқитувчи опа, ким ўзи, – деб дағдаға қилиб турганида Лазокат опа келиб қолдилар.
– Нима гап, нега йиғлаяпсан? – дедилар орқамга қилиб олган қўлимдан иккала керосинни олиб. Битта шишадаги керосин у кишиники эканлигини тушунтирганларидан кейин “разборчи”ларнинг чакаги ўчди. Иккаламиз ёнма-ён келаяпмиз, менинг керосинимни ҳам Лазокат опа кўтариб олганлар.
– Йиғлама, нега йиғлайсан, сени ёлғон гапирмаганингга гувоҳ бўлдим-ку, – деганлари сари хўрсиниб йиғлайман.
Бизнинг эшигимиз “жин” кўчанинг ичида эди. Кўча бошида шу ёққа кираман дегандек тўхтадим.
– Вой, шу ерда турасанми? Шошма, сен Мавжуда амманинг қизисан-ку, мактабга борасанми?
– Онам қўймайдилар. Уйимизда мендан бошқа дастёр йўқ, – дедим. Сумкаларидан рўмолча олиб кўз ёшимни артдилар. Сочимни текисламоқчи бўлиб бошимни силаб қўйдилар.
– Эрталаб тайёр бўлиб тур, сени мен ўзим мактабга олиб чиқиб кетаман. Ўқитаман.
Эслолмайман. Бу хабарни онамга айтсаммиканайтмасаммикан. Яхшиси айтмайман. Барибир рухсат бермайдилар. Чунки онам турмушнинг оғирлигиданми, меҳнат эзиб қўйганлигиданми, важоҳатли, бир сўзли эдилар. Гапларини қайтара олмас эдик. Шундай бўлса ҳам кечаси узоқ вақт ўйлаб ётдим. Уйқум қочди. Лазокат опа мени қандай қилиб ўқишга олиб чиқиб кетаркин. Мен ҳам мактабга бораманми? Китобни ким олиб беради менга. Қизлар анча бўлди-ку мактабга боришганига. Ким менга жилд тикиб беради. Матони қаердан оламиз. Сиёҳдоним йўқ. Дарс соатларимни қандай етказиб оламан. Барибир онам юбормайдилар. Яхшиси бормайман. Онам айтганларидек кимгадир шогирдликка бермоқчилар. Лазокат опа чиндан келармикан ёки мени юпатиш учун айтдиларми? Шу кеча ухладимми, ухлай олмадимми эслай олмайман. Онам бомдод намозини тугатдилар-у одатий ҳолда ишга кетдилар. Менинг кўзим эшикда. Ана, эшик оҳиста очилди.
– Мавжуда амма, – Лазокат опанинг овозлари.
– Онам йўқ эдилар, ишга кетдилар, – мендан олдин жавоб қилди опам.
– Муяссар тайёрмисан, юрақол, ишдан қайтаётганда аммажонга ўзим тушунтираман.
Анқайганча опам қолди. Худди мени биров ушлаб қоладигандек Лазокат опадан икки қадам олдинроқ юрмоқдаман. Синфга кириб келганимизда тасаввурим бутунлай ўзгарди. Қизлар ёши жиҳатидан ҳаммаси тенг эмас. Каттароқ ёшдаги қизлар ҳам бор. Мен эшитган биринчи дарс ҳалиҳамон эсимда. Лазокат опа “Ж” ҳарфини тушунтирганлар. Барибир ўша куни Лазокат опам онам билан учраша олмадилар.
Мен мактабга чиққанлигимни онамга айтиб қўймасликларини опамдан кўп илтимос қилдим. Охири сир очилди. Онамнинг бирон маротаба бизга қўл кўтарганларини ёки хивчин билан дағдаға қилганларини кўрмаганман. Бирон нарсадан кўнгиллари тўлмаса қарашларидан сезардик. Сир очилганидан сўнг менга қарамадилар ҳам.
– Муяссар, – дея чақирдилар.
– Ойижон, мен ўзим бормадим, Лазокат опа олиб кетдилар, ўқиш яхши экан, ўқийман, ўқитақолинг…
Мендан олдин онамга йиғи келди. Биз бирон нарсаларни хархаша қилиб йиғласак, онам дарров юпатиб олар эдилар. Онамни ким юпатади?!
Ўтган куни омбордан бекиниб чиқиб, мактабга борганимни билсалар нима бўлади? Нима қилиб қўйдим.
– Бормайман, ойижон, – десамми…
Эшикни кимдир оҳиста тақиллатди. Учиб бордим. Не кўз билан кўрайки, бизни уйдаги ҳолатни сезгандек Лазокат опа билан Аҳмадхўжа ака кириб келишаяпти (Бу киши маҳалла фаолларидан бўлиб, етимлар бор уйга бот-бот кириб турардилар). Лазокат опа, Аҳмадхўжа ака онамни қанчалик юпатмасин, таскин бермасин онам шароитни ўртага солиб ўқишимга раъйлари йўқ эди. Охири Лазокат опа дарсда ёзган варақларимни сумкасидан олди:
– Буни қаранг, Муяссарнинг иқтидорини кўриб туриб, ўқимаслигига йўл қўя олмайман. Ҳали дафтари йўқ, китоби йўқ, варақларда машқ қиляпти. Бу шундай ўқисинки, бизнинг маҳалламизни донғини олиб чиқадиган қиз бўлади.
Яна нималардир деди. Жаҳолат билан ўрнидан тураркан:
– Агар ўқишга ижозат бермасангиз, тегишли жойга арз қиламан, – деди-да, Аҳмадҳўжа акани кутмасдан ўзи чиқиб кетди. Кейин онам Аҳмадҳўжа ака билан нималарнидир гаплашишди.
– Қийинчилик битта сенинг бошингдами, синглим, болаларингга ҳам ота, ҳам она бўлиб турганингни Яратгандан ташқари маҳалла-кўй кўриб туришибди-ку. Яхши ният қил, илм икки дунё чироғи. Фарзандинг келажагига завол бўлмагин. Фарзандингнинг интилувчанлиги сенинг жонингни роҳати, ёшинг улғайгандаги қадринг, обрўйинг эмасми…
У пайтдаги қариялар етим бор уйдан бир қултум сув ҳам ичишмасди. Ҳовлимизда баланд супа бўлиб, супанинг нариги томонида ариқ оқарди. Сув шундай чиройли оқардики, айниқса, ариқ четида кесилган толнинг тўнкасига ўтириб олиб, қўшниникидан оқиб чиқадиган тутларни човлида териб олишни яхши кўрардим. Кўп гапирганларидан Аҳмадҳўжа аканинг томоқлари қақраб кетдими ёки чанқадиларми, ҳассага таяниб супага чиқдилар. Бир ҳовуч сув олиб оғизларида ғарғара қилиб чеккароққа чиқариб ташлаб, бир қултум сувни ариқдан ичиб:
– Муяссар, она қизим, – опам билан менга юзландилар, – онанг айтганини қилинглар. Асли шароит бўлса сен ҳам борсанг яхши бўларди, – деб опамга маъноли қарадилар ва менинг бошимни силаб, – ўқишга бор, борасан, рўзғорда қиладиган дастёрчиликларинг ўлда-жўлда қолиб кетмасин, – дея таъкидлаб эшик томон юрдилар.
Лазокат опанинг менга қилган бу яхшилиги икки дунё эсимдан чиқмайди. Ақлимни таниган сарим бу яхшиликни қадрлашим, ҳам устоз, ҳам келажагимнинг пойдеворини қўйишга фидойилик қилган мураббий эканлигини ҳис қилиб бордим. Албатта, болаликда ҳар нарсани теранлик билан англаб етолмас экан киши. Қаерда кўрсалар “менинг қаҳрамоним” дея бағриларига босганларида ҳам устозлик, ҳам мураббийлик меҳрларидан баҳра олардим. Яхши ўқиганлигимни, тенгқурларим ичидаги эъзозимни эшитганларида қувончдан йиғлаганларига шоҳид бўлганман. Икки йилгина бўлди, 90 ёшларида боқий дунёга рихлат қилдилар. Ўшандоқ қийинчилик даврда мени зулматдан нурга олиб чиққан устоз Лазокат опани кўзим тирик экан, дуоларда ёд этгум.
Ҳожар опанинг тўрт йиллик мактабини битиргач, Чақичмонга кетаверишда биринчи сонли қизлар мактаби бўларди (ҳозирги кунда араб тили мутахассислиги бўйича шаҳар мактабларидан бири ҳисобланади), ўша ерда ўқишни давом эттирдим.
Онам энди аввалги шаштларидан анча тушган, ўқимайсан, деган норозиликлари деярли йўқ эди. Мактаб бизнинг уйдан анча узоқда. Биринчи сменага етиб бориш учун барвақтроқ уйдан чиқиш керак. У пайтларда уйга сув жўмраклари киритилмаган. Қиш вақтида анҳор қаттиқ яхлайди. Анҳор сувининг музи устида сирпанчиқ учамиз. Теша билан музни ёриб, чўмич билан челакка тўлдириб, узоқдан сув ташиймиз. Мени ўқишга юбормай қўйишларидан қўрқиб, нимаики дастёрчилик бўлса µаммасини бажараман.
– Муяссар, челакларни тўлдириб қўйдингми, кўмирни ушатдингми, танчага олов солдингми, ҳовуз бўйи атрофидаги чокларни йиғиб келдингми, эртага икки арава ғўзапоя олиб келгин, ўтин тугаб қолаяпти…
Шунақа бири-бирига уланиб кетган юмушлар эди. Ўтириб, алоҳида вақт ажратиб дарс тайёрлаш қаёқда. Ҳожатхонанинг тўрт девори мен учун доска. Ўўшиш, олиш, илдиз чиқаришни ўша ерда бажариб чиқардим. Бу мактабда тил-адабиёт ўқитувчимиз Нажмиддин ака Расулевни дуоларда ёд этаман. Мени доимо рағбатлантирар, иншо, эркин темаларда баён ёзганимизда айрим жойларини ўқиб бериб, баённинг яхши жиҳатларидан синфдошларимни хабардор қилар эдим.
Еттинчи синфга ўтганимизда мактаб таълими тизимида катта ўзгариш бўлди. Ўғил болалар, қиз болалар мактабининг алоҳидалиги тугатилиб, қиз бола ва ўғил болаларнинг бирга ўқишлари жорий қилинди. Янги ўқув йилида уйимизга яқинроқ Чиғатой чойхонасининг тепароғига жойлашган етти йиллик ўғил болалар мактабининг 7-синфига ўқишга бордим. Бу даврда иқтисодий қийинчиликлар анча енгиллашган, Эски шаҳарнинг ҳунарманд аҳолиси ҳам тараққиётни тушуниб бораётганиданми – фарзандларининг маълум соҳанинг мутахассислари бўлишлари орзусида эканликлари оммалашиб бораётган эди.
Еттинчи синфдаги устозларимдан Миразим Раҳимов (она тили ва адабиёт), Ортиқ Мўминовларни (география) алоҳида эслайман. Гарчи ўша пайтларда илмий доклад деган тушунчани англаб етмаган бўлсам-да, навбатдаги йирик анжуманда сўзга чиқишимда Миразим ва Ортиқ ака менинг ҳам номзодимни киритишган. Миразим ака Ўзбекистон ҳақида шеър ёдлашимни, Ортиқ ака эса республикамиз ҳақида кенгроқ маълумотлар беришимни топширишди. Мен бегона синфдошлар орасига тушиб қолган бўлсам-да, юқоридаги иккита вазифани тиришқоқлик билан бажарганим боис мактаб жамоаси ва шаҳарнинг тил-адабиёт ва география ўқитувчилари орасида кенгроқ танилдим.
Еттинчи синфни ҳам аъло баҳоларга тугатдим. У пайтларда қизлар қизларникида ётиб қолиб дарслар қилардик. Мен кўпроқ синфдошим, ёлғиз фарзанд Гулсара опамларникига борардим. Оналарининг (Оллоҳ раҳмат қилсин) оёқлари тиззадан пасти кесилган, ёғоч оёқда бўлиб, қўлтиқтаёқда юрардилар. Гулсара опам ҳам аълочи эди. Оналари иккаламизни тиббий техникумнинг доришунослик бўлимида ўқишимизни орзу қилар эдилар. Онамларга бу гапнинг бир оз учини чиқардим.
– Ўқитса Гулсарани ўқитаверсин. У ёлғиз қи зини Жаббор устанинг (оталари иморат устаси эди) аркони давлатида катта қилди. Мен учта етимни бир кўзлаб катта қилдим. Опангга совчи келиб жони-ҳолимга қўймаяпти. Етти йил ўқидинг, бўлди, етади…
Гулсара опамнинг оналарини Турсуной опойи деб атардим. Асли исмларини билмайман-у, у кишининг иккала оёғини поезд босиб кетганида ота-оналари Турсуной, Турсуной деб эркалашган экан. Маҳалланинг ичидан қўлтиқтаёқда ёғоч оёқ билан юриб келиб, онамни мени ўқитишларига кўндира олмаганларида юм-юм йиғлаб, анча пайт нохуш бўлиб юрганман. Ёзги таътил вақтлари ҳам ўтди. Ҳар йили ёзда қўшимча ишлаган иш ҳақимга ўқув қуроллари олиб берар эдилар. Опамни турмушга бериш тараддудида ўқишни бутунлай унутдилар шекилли. Опамнинг тўйидан кейин уйимиз ниҳоятда ҳувиллаб қолди. Энди кўча дастёрчилигидан ташқари уй юмушлари ҳам менинг зиммамда. Бунинг устига энг катта опам, биз уч қиз эдик, маҳаллага келин бўлган эдилар. (Жиянларим ёш. Уларникига ҳам бориб, қарашиб туриш керак). Ўша йили сентябрь ойи бошларидаги эсдалик кундалигимни варақласам ҳозир ҳам хўрсинаман, кўзим намланади. Ўқишга кетаётганларга ҳавасим келгани ҳолда сув сепиш баҳона барвақт кўчага чиқиб олардим. Бу даврда мактабга борувчиларга, ўқувчилар формаси жорий этилган, жигарранг кўйлак билан оқ фартук таққан қизларни кўрганимда ўзимни камситиб, нималарни ўйламаганман. Гап нимадан чиққанини эслолмайман. Катта опам маҳаллага тушган бўлсалар ҳам уйга кам келардилар. Бирон марта ётиб қолмаганлар. Қайсидир келганларида онам билан жиғи-биғи бўлиб қолишди. Мен онамдан хавотирдаман. Уйларида бирон нохуш воқеа бўлган-у (бунақа ҳолат бўлиб турарди. Опам келин бўлиб тушган хонадон кўпчилик эди. Қуда холада 5 ўғил, 5 қиз), бу нохушликни опам гапирса, онам юпатиш ўрнига баланд келаяптилар, деб ўйладим. Гап ўқишдан қолиб кетганлигим тўғрисида экан.
– Менинг олтин медалим нима бўлди ойи, турмушимдан нолимайман, лекин ўқисам ёмон бўлармиди?… Синглим Маҳбубага мактаб партасини кўрсатмай турмушга бериб юбордингиз. Ҳозир олдингизда ҳам ўғил, ҳам қиз шу Муяссарнинг ўзику. Ўқишга рухсат бермасангиз йил ўтмай бунга ҳам совчи тайёр. Ҳеч нарсани билмайман, ҳеч ким очяланғоч қолаётгани йўқ, ўқийди. Ана ўн йиллик мактаб. Ораси икки қадам.
– Муяссар, душанбадан бошлаб мактабга чиқ…
Катта опам тўлиб кетган эканларми, қуйилган чой пиёлада, сузиб келаётган овқатим менинг қўлимда қолди. Ўкиниб-ўкиниб ёшларини артиб, ариқдан юзларини ювиб олдилар-да, жадал чиқиб кетдилар. Биринчи чоракнинг охирги бир ҳафтаси қолганида Чиғатой дарвозанинг марказидаги 111- сонли мактабнинг 8-синфига ўқишга чиққанман. 8-синфга биринчи чиққан куним дарс жадвалида тарбиявий соат қўйилган экан. Баланд бўйли, қорачадан келган, тўлагина киши кириб келдилар. Ўқувчилар билан саломлашгач, тарбиявий соатнинг режаси билан таништирдилар. Ҳеч кимни яқиндан танимайман. Синфимизнинг озодалиги, давомат, айрим ўқувчиларнинг паст ўзлаштириши, ўқув қуролларининг етишмаслиги ва кўпгина муаммоларнинг мунозараси қизиб кетди. Охири жим ўтиролмадим. Қўлимни кўтариб, сўз беришларига ижозат олдим. Ҳамманинг эътибори менда.
“Бугунгина синфга кириб келган қиз нимани гапирар экан…”
Ҳамманинг менга ажабтовур қарашидан шу маънони англадим. Сезиб турибман, қисқа гапиришим керак. Мунозара пайтида вақтдан анча ютқазиб қўйгандик. Учта таклифим борлигини айтдим:
