Читать книгу: «Табыллыбат/табыллыбыт таптал. Учуутал күннүгэ. 1 ч.»
Атырдьах ыйын 31 күнэ, субуота, 2016 с.
Аанньа утуйбатым, барыны бары түһээтим. Ол сытаммын, арааһа, бу дьиэ абааһылаах быһыылаах диэх санаа көтөн түстэ да, уһукта биэрдим. Хабыс-хараҥа хоско көлөһүнүм сарт түһэн, сарсыардааҥҥа диэри сыттым. Бэҕэһээ эрэ бу Налыы нэһилиэгин оскуолатыгар саха тылын уонна литературатын учууталынан ананан үлэлии кэлбитим. Нэһилиэк дьаһалтатыгар үлэлиир Рома диэн эдэр уол малбын тутуһан, сирдээн, бу учууталлар уопсайдара диэн ааттанар түөрт кыбартыыралаах эргэ уопсайга аҕалбыта. Миигин кытта бииргэ олоруохтаах саҥа учуутал кыыс бүгүн кэлиэхтээх. Хаһан эрэ кэлэ охсор…
Бибилэтиэкэҕэ баран кэллим. Бибилэтиэкэр – сааһыра барбыт хатыҥыр дьахтар эбит. Сөбүлээбэтэхтии сүүһүн аннынан көрөр, хааһын түрдэһиннэрэн баран олорор. Бу саҥа киһи кэллэ диэн сээн диэбэтэ. Формулярбын быраҕан биэрдэ. Баҕар, бүгүн санаата холлон сылдьара буолуо.
Бииргэ олоруохтаах кыыһым кэлимээри гынна дии. Хайыы-үйэ хараҥаран эрэр. Иккис түүммүн соҕотоҕун хонорбун санаатахпына этим тардар. Дьиҥэр, наһаа эргэтэ суох дьиэ ээ. Түөрт кыбартыыралаах уопсай дьиэттэн биирэ. Ол эрээри, биир эрэ эркин нөҥүө дьон саҥата иһиллэр, оҕо ытыыр. Атын дьиэлэргэ ким да суох быһыылаах – уу чуумпу. Дьиэбит, киирээти кытта тута куукуна. Онно төгүрүк остуол турар. Арба, ол остуолбар ыскаатар ылыам этэ. Манна дэриэбинэҕэ атыылаабаттар эбит. Түөрэҥэлэспит да буоллар, үс олоппос, былыргы ыскаап. Хата, гаас билиитэтэ баар. Маны таһынан утуйар икки хостоох. Биирэ син кэҥэс, атына кыараҕас соҕус. Маҥнайгынан кэлбит киһи сиэринэн, улахан хоско киирэн олоробун. Ити долбуур үрдүнэн ыйаммыт былыргы сиэркилэни ханна эрэ гыныыһыкпын. Бу кыыс сүттэ. Тоҕо кэлбэт буоллаҕай?
…
Сарсын балаҕан ыйын 1 күнэ. Дириэктэр сарсыарда тоҕус ааһыыта кэлээр диэбитэ. Чугаһаатаҕын ахсын долгуйарым күүһүрэн иһэргэ дылы. Миигин онус кылаас салайааччыта буолаҕын диэбиттэрэ. Хайыы-үйэ улаатан, сиппит оҕолор. Саллабын. Хайдах эрэ биир тылы була сатаабыт киһи. Оо, ким эрэ кэллэ!
…
Утуйаары сытабын. Дьукаах кыыһым, хата, кэллэ. Дириэктэр били Романы кытта сирдээн аҕаллылар.
… Хата, үчүгэйкээн кыыс быһыылаах. Орто уҥуохтаах, бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх-сииннээх, сып-сырдык ис-киирбэх дьүһүннээх. Марина Романовна диэн. Нуучча тылын уонна литературатын учууталынан ананан кэлбит.
Чэ, утуйарга уолдьаста. Сарсын ураты күн. Бу түүн этэҥҥэ утуйар инибин…
Балаҕан ыйын 1 күнэ, өрөбүл
Билии күнүнэн! Бүгүн олус үчүгэй күн ааста!
Бастатан туран, этэҥҥэ хоммутум. Били сиэркилэни эргэ сыттык хаатыгар суулаан күүлэҕэ таһааран уурбутум. Баҕар, ол иһин буолуо, баҕар, аттыбар киһи баарын иһин эрэх-турах сананан буолуо, баттаппакка утуйбутум. Ол эрээри, долгуйбут омуммар, сарсыарда эрдэ уһуктан хаалан баран салгыы сатаан утуйбаккабын туран кэлбитим.
Тоҕус чааска Марина биһикки аргыстаһан оскуолаҕа тиийбиппит. Дириэктэри үөрэх чааһыгар солбуйааччы Вячеслав Николаевич: «Дьэ, маладьыастар», – диэн хайгыы көрсүбүтэ. Быйыл бу оскуолаҕа саҥа үлэлии кэлбит учууталлар элбэх эбиппит. Мин саха тылын уонна литературатын учууталынабын, Марина нуучча тылын уонна литературатын, Евгения Егоровна омук тылын, Ванесса Ивановна алын кылаас, оттон Андрей Ильич физкультура учууталлара. Ванесса аймахтарыгар олорор. Евгения кэргэниниин бэйэлэрэ дьиэлээхтэр эбит. Оттон Андрей Ильич саҥа кэлиэхтээх учаскыабайы кытта биһиги уопсайбыт биир кыбартыыратыгар олорор буолаллар үһү. Арба, били эркин нөҥүө дьон олорор диэбитим, история учуутала Октябрь Александрович кэргэниниин, оҕотунуун икки кыбартыыраны холбоон, дьиэ оҥостон олороллор эбит.
Дьэ, оруобуна уон чааска үөрүүлээх линейкабыт саҕаланна. Дириэктэр, завуч тыл эттилэр. Оскуолаҕа саҥа киирбит оҕолор учууталларын кэнниттэн субуруһан киирэн турдулар, хоһоон аахтылар.
Линейка кэнниттэн Вячеслав Николаевич онустарбын кытта билиһиннэрээри кылааска батыһыннаран киллэрбитэ. Сорох оҕолор сонурҕаабыттыы, сорохтор бу эмиэ киммит тиийэн кэллэ диэбиттии көрдүлэр. Кэнники эрээккэ олорор икки кыыс тугу эрэ ботугураһан ылаат, улаханнык күлэн тоҕо бардылар. Кыбыстыбыт, толлубут санаабар таҥаһым дуу, сирэйим, баттаҕым дуу туох эрэ буоллаҕа диэн көннөрүнэн ыллым.
– Чэ эрэ, сүгүн олоруҥ! – Вячеслав Николаевич тоҕо эрэ киирдэ-киирээт бардьыгынаан кэбистэ. – Бу эһиги саҥа салайааччыгыт Нина Ивановна диэн.
– Оттон Тамара? – киэптээбиттии устуулугар тиэрэ түһэн олорор, хара көстүүмнээх, маҥан кроссовкалаах уол ыйытааччы буолла.
– Осипов, Тамара Андреевна тоҕо мантан барбытын бэйэҥ бэркэ билэриҥ буолуо, – завуч уол диэки хайыһан да көрбөккө, хатыылаахтык хардарда уонна туох да буолбатаҕыныы салгыы саҥарда. – Нина Ивановна саха тылын уонна литературатын үөрэтиэ. Быйыл сайын син өйгүтүн-төйгүтүн тутан кэллигит ини диэн эрэнэбин.
Вячеслав Николаевич мин диэки тоҕо эрэ аһыммыттыы көрөн ылла уонна тахсан барда.
– Үтүө күнүнэн, оҕолоор!
– Драасьте! – били уол аат эрэ харата дорооболосто. Онтон атыттар ууну омурдубуттуу саҥата суох мин сирэйбин-харахпын кэтэһэ-манаһа олордулар.
– Вячеслав Николаевич эппитин курдук…
– Оо дьэ, иһиттибит ээ, туох ааттаах хатылаан хааллыгыт, – били кэнники эрээккэ олорор кыргыттартан биирдэстэрэ сэнээбиттии хантаччы туттан олорон саҥа аллайда.
Мин оскуолаҕа саамай баппат кылааска киирэн турарбын бүтэйдии сэрэйдим. Били Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» арамааныгар кэпсэнэр онус кылаастары санаан кэллим, олоппоспор чочумча саҥата суох олордум.
– Мин бэйэм оскуоланы уон алта сааспар бүтэрбитим. Биэс сыл учуутал буоларга үөрэнним уонна бу, эһиги иннигитигэр кэлэн олоробун. Эһигиттэн мин баара-суоҕа түөрт-биэс эрэ сыл аҕа буолуом. Бу мин учуутал быһыытынан бастакы күнүм. Ол иһин олус долгуйабын. Бүгүн эһиэхэ киирээри туран эрэ долгуйдум буолбатах. Миигин манна аныахтарыттан ыла үөрэх дьыла хаһан саҕаланарын туой кэтэһэ, күммүн-дьылбын ааҕа сылдьыбытым. Ол тухары долгуйарым күнтэн күн күүһүрэн испитэ. Бу эһиги иннигитигэр кэлэн олорорбуттан мин бэйэбин дьоллоох киһинэн ааҕынабын. Тоҕо диэтэххэ, мин оскуола саҕаттан учуутал буолуохпун, саха баай тылын-өһүн, литературатын оҕолорго үөрэтиэхпин баҕарар этим. Ол ыра санаам бүгүн туолла. Маныаха миэхэ саамай күүс-көмө буолбут киһим – кылааһым салайааччыта Галина Петровна этэ. Киниэхэ махталым муҥура суох… Учууталым барахсан ийэбин, эдьиийбин солбуйбута. Мин оҕо эрдэхпиттэн кини курдук билиини тарҕатааччы буолуохпун баҕарарым. Ол курдук, эһиэхэ олоххутугар сөптөөх суолу таба тайанаргытыгар сүбэ-соргу биэрэр, күүс-көмө, тирэх буолар чугас киһигит дэниэхпин баҕарабын, – диэтим.
Маҥнай оҕолор эмиэ күлсэн, сөбүлээбэтэхтии ботугураһан эрэллэрэ, онтон бэйэбин кылгастык билиһиннэрэн бүтэн, кэриччи көрөн ылбытым – уу чуумпу. Бары тугу эрэ толкуйдаабыттыы, оттомурбуттуу туттубуттар. Били тиэрэ түһэн олорбут уол олоппоһугар көнөтүк туттан олорбут уонна миигин тонолуппакка одуулуур. Мин дьоһуннана, бэйэ бодолорун тардына охсубут оҕолору астына көрөн ыллым, остуолбар сытар сурунаалы иннибэр тардынан арыйа баттаатым уонна: «Чэйиҥ, оҕолор, билсиһиэҕиҥ», – диэтим.
Кылааспар уон түөрт оҕо баар. Аҕыс кыыс уонна алта уол. Хас биирдиилэрин туһунан өссө кэпсээн иһиэм.
…
Дьиэбитигэр төннөн иһэн Марина биһикки бэйэ-бэйэбитигэр үлэбит бастакы күнүн туһунан санааларбытын үллэстэбит. Марина бэһис кылаастарга салайааччынан анаммыт. Хата, бары элэккэй майгылаах үчүгэйкээн оҕолор түбэспиттэр диэн үөрэ кэпсээтэ.
– Арба, Нинаа, саҥа физрук уолу туох дии санаатыҥ? – Марина эмискэ кэпсэтии тутулун уларыта оҕуста, омуннаахтык көрө-көрө ыйытта.
Мин ити эмискэччи ыйытыыттан наһаа соһуйдум. Бу санаатахха, үлэһит буолбут долгуйбут омуммар биир идэлээхтэрбин да өйдөөн көрбөтөхпүн.
– Ээ оттон… үчүгэй быһыылаах, – сымыйанан хардарбыта буолабын.
– Үчүгэй буолан, – кыыһым мин сымыйа хардабын астыммата быһыылаах, үтүктэн ылла. – Кып-кыраһыабай эр бэрдэ буолбат дуо?! Сырдык хааннаах, арылхай харахтаах, көбүс-көнө үрдүк уҥуохтаах! Бастакы көрүүттэн таптал диэн баара буолуо дуу? Арааһа, таптаатым быһыылаах…
Хата, кини кэпсээниттэн мин ол учуутал дьүһүнүн-бодотун удумаҕалаттым. Марина чахчы таптаатаҕа дуу… таптаатым диэн хайдах буолаллара эбитэ буоллар…
Балаҕан ыйын 2 күнэ, бэнидиэнньик
Төһө да көмүс күһүн күлүмүрдээн тиийэн кэллэр, бүгүн сайыҥҥылыы сып-сылаас күн буолбут. Дьахтар быттанар кэмэ диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Саха дьахтара барахсан аҕыс ыйдаах унньуктаах уһун кыһын иннинэ маннык сайыҥҥы ылааҥы күннэри баттаһа дьиэтин-уотун хомунан, таҥаһын-сабын тэбэнэн, сааһыланан дьаһанара эбитэ үһү. Ол сиэринэн Марина биһикки олорор уопсайбытын тупсарарга сананаммыт улуус киинигэр киирэн таҕыстыбыт. Батарыайа уонна түннүк холуодатын кырааската, ыскаатар, чаанньык, ол-бу кыра мал-сал атыыластыбыт. Киэһэ төннөрбүтүгэр аттыбар орто саастаах дьахтар олорбута. Саҥа кэлбит киһини кытары билсэр сиэринэн ааппын, тугу үөрэтэрбин, хантан кэлбиппин туоһуласпыта.
– Салайар кылаас биэрдилэр дуу?
– Биэрэн. Быйылгы онустарга салайааччы буоллум, – мин киэн туттубуттуу үөрэ-көтө хардарбытым. Онуоха ол дьахтар: «Оо», – диэбитэ уонна сапсыйан кэбиспитэ, аһыммыттыы көрөн ылаат киэр хайыспыта.
Дьахтар ити быһыытыттан соһуйан эрэ хаалбытым. Кылааһым оҕолорун кытары үчүгэйдик билсиэхпин, кинилэр тустарынан толору билиэхпин баҕарбытым.
Массыына дьиэбит иннигэр тохтообутугар малбытын-салбытын сүөкүү сылдьан көрбүппүт, тиэргэҥҥэ били физрук история учууталын кытары кирилиэстэригэр кэпсэтэ олороллор эбит. Биһиги тутуур бөҕөлөөх түспүппүтүн көрөн, иккиэн ойон туран, саҥата-иҥэтэ суох көмөлөһөн барбыттара. Андрей Ильич – кугас будьурхай баттахтаах, үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх, сырдык хааннаах уол эбит. Мин тутан иһэр ыарахан бакыаттарбын утары кэлэн ыла охсубутугар, Марина сөбүлээбэтэхтии хатыылааҕынан көрөн кэбиспитэ. Күнүүлээтэҕэ дуу?..
Ону баара миэхэ билигин ханнык да сыһыан наадата суох… Таптал диэн аатырдар иэйиилэрэ кинигэҕэ эрэ кэпсэнэр, олоҥхоҕо эрэ хоһуйуллар, ону тэҥэ хомоҕой тыллаахтар хоһооҥҥо тиспиттэрин ырыа гынан ыллыыллар.
Өйүүн оскуоланан бары похуоттуу барар үһүбүт.
Балаҕан ыйын 3 күнэ, оптуорунньук
Бүгүн учаскыабай кэлбит. Сыта суох маҥан кыраасканан батарыайаларбын сотон баран уу тоҕо тахсыбытым, арай тиэргэммит иһигэр пуормалаах киһи, суотабайынан кэпсэтэ-кэпсэтэ, хаамыталыы сылдьар. Маҥнай, соһуйбут омуммар, туох эрэ быһылаан тахсыбыт буоллаҕа дуу дии санаатым. Өйдөөбөккө, биэдэрэбин туппутунан таалан турдахпына бэттэх хайыста: сып-сырдык күөх харахтаах, ис киирбэх дьүһүннээх, нуучча аҥаардаах бааһынай уол эбит. Кини миигин көрөн баран эмиэ соһуйда дуу, чочумча саҥата суох көрөн турда, онтон кэпсэтээччитигэр: «Чэ, сөп, онтон билсэ сылдьыахпыт», – диэтэ, төлөпүөнүн ылан сиэбигэр уктан кэбистэ. Онно, дьэ, саҥа учаскыабай олоро кэлэрин туһунан эрдэттэн эппиттэрин саныы биэрдим. Мин кыратык тоҥхох гынан дорооболоһоот, тиэтэйэ-саарайа баран уубун тохтум. Ити тугу гынаары акаары киһи курдук өрө даллайан турбутум буоллар. Дьэ, саат. Төннөн истэхпинэ бэйэтин кирилиэһигэр олороро.
– Бырастыы гыныҥ, бу манна олорор уол ханна барбыта буолуой, билэҕит дуу? – диир. Өйдөөн көрбүтүм, дьиэ аана хатааһыннаах эбит. Кирилиэскэ биир спортивнай суумка сытар.
– Билбэтим ээ, оскуолаҕа буолуо, – итинтэн атын тугу да саҥарыахпын булбакка, дьиэбэр киирэн хааллым. «Ити аата хайдах буолар баҕайыбыный?» диэн бэйэм-бэйэбиттэн бэркиһээтим. Күүлэм аанын сэгэтэн өҥөс гыммытым – олорбутун курдук олороохтуур.
– Манна киирэн кэтэс ээ, – киһи эрэ буолларбын, үтүө санаабын киллэрэн ыҥырдым. Онуоха учаскыабай махтанан бэрт эйэҕэстик мичээрдээтэ уонна дьиэҕэ кииристэ.
– Мин Егор диэммин, манна учаскыабайынан кэллим, – диэн илиитин уунна.
– Мин Нина диэммин, учууталбын, – утары илиибин уунан илии тутустубут. – Манна аас.
Егор өс киирбэх куукунаҕа киирэн биир түөрэҥэлээбит олоппоско сэрэнэн олордо. Марина бу кэмҥэ оскуолаҕа сылдьааччы, ол иһин билэрдии киниэхэ эрийдим: «Андрей итиннэ көстөр дуо?» – диэн ыйыттым. Онуоха кыыһым саҥарбакка иһиллээбиттии тутан баран саҥата суох турда. Онтон чочумча буолан баран: «Ону?!» – диэн ыгылыйбыт дуу, кыыһырбыт дуу куолас иһилиннэ. Ээ, дьэ, кыра оҕоҕо дылы күнүүлээн куруубайдана турарын билбэккэ олорор эбиппин дии! Хайыахпыный, манна Андрейдыын бииргэ олоруохтаах учаскыабай кэлэн хааттаран олорор диэн быһааран биэрдим. Онно биирдэ дьэ: «Ээ сөп, этиэм билигин» диэн күө-дьаа буола түстэ. Кэтэһэ таарыйа, ыалдьыппар итии чэй кутан биэрдим. Егор кыбыстар дуу, хайдах дуу – чааскытын эргим-ургум тутан көрөр, ньуосканан да булкуйан ылар, уоһугар даҕайан испитэ буолар. Төһө өр маннык өстөөх дьоҥҥо дылы саҥата суох олоруохпутуй, кэмниэ кэнэҕэс син айахпыт аһыллан билсэн, кэпсэтэн бардыбыт. Кини улуус кииниттэн сылдьар эбит. Эрдэ куорат эҥээр үлэлээбит. Онтон быйыл манна көһөрөннөр үлэлии кэлбит. Ити курдук кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдии олордохпутуна түннүк аннынан Андрей ааста. Егор ону көрөн, чэйин иһэ охсоот, махтанан баран тахсан иһэн Маринаҕа кэтиллэ сыста. Кыыспыт Егору көрөн эмиэ соһуйда быһыылаах, «Уой, маамаа!» диэн өмүрбүт саҥата дьиэни биирдэ ылан кэбистэ. Учаскыабай уол аан айаҕыттан хаһыытаан-ыһыытаан көрсүбүт кыыһы соһуйбуттуу көрөн ылла, «бырастыы гыныҥ» диэт, таһырдьа ойон хаалла. Мин бэрт көрүдүьүөһү көрбүттүү күлэн быарбын тыытынным. Маринам ааны сабаат да үрдүбэр түстэ. «Наһаа астык харахтаах! Уой, үчүгэй да уо-ол!» диэн һуу-һаа бөҕөтүн түһэрдэ.
– Хайа, оттон Андрей? – истибиппэр итэҕэйбэккэ саҥа аллайдым.
– Андрей буолан! Сүүс төгүл кыраһыабай буолбат дуо?! Арааһа, таптаатым быһыылаах…
Дьэ, омуннаах да кыыс…
…
Сарсын оскуоланан айылҕаҕа тахсарбытыгар анаан алаадьы буһардым уонна дьонум биэрэн ыыппыт соболорун ыһаарылаатым. Марина эн бүттэххинэ аны мин астаныам диэн баран физругун дуу, учаскыабайын дуу көрөөрү таһырдьа тахсан олордо. Кэмниэ кэнэҕэс, собобун ыһаарылаан бүтэн эрдэхпинэ, кыыһым уоһа мэрбэҥнээн киирэн кэллэ.
– Туох ааттаах ас астаатыҥ? – сөбүлээбэтэхтии, атаах куолаһынан чаҕаара түстэ.
– Оттон сарсын айылҕаҕа илдьэ бараары астыыбын дии, – туохтан санаата алдьанан киирбитин ситэ өйдөөбөккө туран холкутук хардардым.
– Дьэ, үчүгэйкээн да кыыс аатын ыллыҥ дии. Егор кэпсэтэ олорон миэхэ эрэ наадыйбат. «Наһаа минньигэс сыт кэлэр дии, ити Нина Ивановна ас астыы сылдьар дуо?» – диир. «Ону хабан ылан үһүөн уу иһэ-иһэ хайҕаатылар! Оттон миэхэ биирдэрэ да хараҕын хатаабат быһыылаах», – Маринам кыһыытыттан монолог ааҕар артыыс курдук, куолаһын уларыта-уларыта кэпсээтэ, кэмпиэтин былдьаппыт оҕолуу уоһа толлойдо.
– Оо дьэ, инньэ диэммин сарсын аһа суох барыам дуо? – мин киниэхэ төрүт кыыһырбаппын. Дьээбэлэнэн илиилэрбин өттүкпэр уурдум уонна: «Уопсайынан мин адьас буккулуннум, эн кими таптаабыккын өйдөөбөтүм. Аны үһүс киһинэн Октябрь сүрэххин сүүйдэ дуо?» – диибин.
Маринам, киһи эрэ буоллар туттуммата, күлэн бычыгыраата.
– Суо-ох, ама да мин буолбутум иһин барыларын таптаатахпыный. – Дьүөгэм аттыбар кэлэн остуолга олордо уонна сыҥаах баттанна.
– Ити Егор харахтарын көрдөхпүнэ, олох ууллан хаалыах курдукпун дии. Эчи сырдыгыын, дириҥиин! Олох, муора курдук угуйар харахтардаах… Оттон Андрей… – Марина өрө тыынар. – Андрей… наһаа үчүгэй…
Маринаа, хас биирдии ис киирбэх дьүһүннээх эр киһини барытын таптаатым диир буоллаххына, арааһа, чахчы таптал диэн суох эбит. Таптал диэн кэрэ кэпсээҥҥэ кэпсэнэр, омуннаах олоҥхоҕо туойуллар буоллаҕа…
Балаҕан ыйын 5 күнэ, чэппиэр
Бэҕэһээ сатаан суруйбатым. Сатаан буолуо дуо – бириэмэ тиийбэтэҕэ. Сарсыарда эрдэ тураммыт сээкэйбитин дьаһанан, тоҕус аҥаар чааска оскуолаҕа мустубуппут. Кылааспыттан Оля диэн кыыһым үөрэх саҕаланыар диэри улуус киинигэр киирбитин туһунан эрдэ илдьиттээбиттэрэ. Саргыны ийэтэ барбат диэн эрийэн сэрэппитэ уонна Валентин диэн уол, дьоно аах отторо бүтэ илик буолан, оттоһо барбыт этэ. Онтон атыттар бары бааллара.
Кылаас саамай лидерэ, туллар тутааҕа Арыйаан эбит – били олоппоско киэптээбиттии тиэрэ түһэн олорбут уол. Бары кини тылын истэллэр, киниттэн сүбэ-соргу көрдүүллэр. Арыйаан эппитэ оҕолоругар сокуон быһыылаах. Куһаҕаҥҥа эрэ таппатар, кылаас ыстаарыстата да оҥоруохха сөп эбит. Чэ, көстөн иһиэ. Хата, ол уол ватсапка кылаас бөлөҕүн арый диэн этии киллэрбитэ. Ити сүбэни сөбүлүү истэммин, оҕолорум суотабайдарын нүөмэрин ылаттаабытым уонна «Дьолуо» диэн бөлөх арыйбытым. Оҕолор «дьолуо диэн ол аата тугуй?» – дэһэллэр.
– «Дьолуо нууччалыыта «успех, везение» диэн. Биһиги кылааска ситиһии сиэттиһэн кэлэ турдун диэн ити курдук ааттаатым», – мин быһааран биэрэбин. Бу билигин да ол бөлөҕүм өрө умайыктанан олорор. Дьэ, ватсап курдук социальнай ситими хото баһылаабыт оҕолор диэн бу бааллар эбит. Олох тохтоон көрбөккө күнү быһа суруйсаллар. Маннык эйэлээх, үөрүнньэҥ оҕолору оскуола кэлэктиибэ тоҕо эрэ аанньа ахтыбат курдук…
Похуоппутугар оскуола оптуобуһунан, сорохтор УАЗ микроавтобуһунан, улахан уолаттар матасыыкылынан, массыынанан айаннаатыбыт. Марина биһикки оптуобуска кыбыллыбыппыт. Тиийиэхтээх сирбитигэр тиийэн, онус кылаастар түһүлгэлэрин киэргэппитинэн бардыбыт. Уолаттар, хата, балаакка ылбыттар. Илдьэ кэлбит чаппараахтарбытын балааккаҕа ииллибит уонна биһиги кылааска анаабыт сири саламанан күрүөлүү тардан кэбистибит. Үөрэх саҕаламмытын уруйдуур үгэскэ кубулуйбут айылҕаҕа тахсыы туомун кэннэ кылаастар бэйэ-бэйэлэрин кытары араас куонкурустарга курэхтэстилэр. Кылаастар хамаандаҕыт аатын толкуйданыҥ диэбиттэригэр мин оҕолорум тута «Дьолуо» диэн ааттаммыттара. Валялаах Сашаны отунан, бэс, харыйа эриэхэтинэн, сэбирдэҕинэн наһаа үчүгэйдик симээн кэбиспиппит. Спорт күрэхтэһиитигэр наар үксүн Арыйаан уонна Вова кыттыбыттара. Сүүрүү, тустуу, тутум эргиир уонна мас тардыһыыта курдук көрүҥнэрдээх многоборьеҕа Арыйаан кыайыылаах тахсыбыта. Ырыа күрэҕэр Сайыына норуот ырыатын ыллаан эйээрбитэ. Киниэхэ Арыйаан гитараҕа доҕуһуоллаабыта. Күрэхтэр түмүктэммиттэрин кэннэ, уопсай түмүгү таһааралларын кэтэһэ олорон сиргэ ас тардынан аһаабыппыт. Оҕолор олох бастаатыбыт диэн бүк эрэллээхтэр этэ. Ол эрэн, үһүс миэстэ буолбуппут. Кырдьыгынан эттэххэ, элбэх күрэххэ кыайбыт кылаас үһүс миэстэ буолбутун мин эмиэ өйдөөбөтөҕүм. Оҕолорум түмүгү истээт айдаара, кыыһыра түспүттэрэ. «Эс, хайдах итинник буолуоҕай? Итинтэн атыннык дьүүллүөхтэрэ дуо? Син биир хотторорбут биллэр этэ! Куруук баттыыллар!» диэн араас быдьар тыллаах-өстөөх сөбүлээбэтэхтэрин биллэрбиттэрэ. Кыыһыран кыынньа сылдьар оҕолорбун нэһиилэ уоскуталаабытым. Оҕолор санаалара наһаа да түспүт этэ. «Наар итинник сэнииллэр. Өрүү биһигиттэн иҥнэн тахсаллар. Бу оскуолаттан хаһан эрэ бара охсобун!» – дэһэллэр.
– Оҕолоор, мин эмиэ ити дьүүллээбиттэрин сөбүлээбэтим. Эһиги саамай бастыҥнар этигит. Ол эрэн, хаһан да, ханнык да түгэҥҥэ бэйэ бодоҕутун тардынан сылдьар буолуҥ. Итинник үөхсүбэт, быдьар тылынан этиспэт баҕайыта. Ама хайаан соруйан сэнээтэхтэрэй. Хаһан баҕарар, ханнык баҕарар күрэххэ дьүүллүүр сүбэ этиитэ бүтэһиктээх буолар, – диибин. – Киэҥ көҕүстээх буолуҥ. Син биир эһиги бастыҥнар этигит, бэйэҕит да ону билэҕит. Атын кылаас оҕолорун харахтарын көрбүккүт? Саамай сөхпүт-махтайбыт кинилэр этэ дии! Хата, мин бүгүн эһиги тускутунан элбэҕи да биллим. Наташа дизайнер буолуоххун сөп эбит. Түһүлгэни эн ыйаҥҥын-кэрдэҥҥин олус үчүгэйдик киэргэттибит. Аны Валялаах Сашаны хайдах курдук авангарднайдык таҥыннардыҥ? Оттон Сайыына куолаһа кэрэтиин. Киһи эрэ истэ олоруох курдук куоластааххын. Арыйааннаах Вова эчи сымсаларын, түргэннэрин. Олох олоҥхоҕо кэпсэнэр бухатыырдар курдуктар. Оттон, Леня, эн оскуолаҕа буолар тэрээһиннэри ыытааччыгын дуу?
– Суох, – уол тоҕо ыйытарбын өйдөөбөккө да хаалла быһыылаах.
– Мин эйигин хайаан да сыанаҕа таһааран хоһоон аахтарыаҕым. Улахан тэрээһиннэр диктордарын курдук үчүгэй куоластааххын дии… – үөрэнээччилэрбин хас биирдиилэрин эр-биир хайҕаатым, санааларын көтөхтүм. Ол хайгыы олорон оҕолорбун кэриччи көрдүм уонна түөһүм иһэ үөрүүнэн туолла. Кинилэр миигин истэ олорон бэйэ-бэйэлэрин саҥа, сонун харахтарынан көрсүбүттэрэ, истиҥ мичээр бэлэхтэспиттэрэ, түмсүүлээхтэрин көрдөрбүттэрэ. Бу буоллаҕа учуутал дьоло диэн…
…
– Нина Ивановна, үтэһэлээх эт сиигин? – кэннибин хайыһан көрбүтүм Арыйаан икки үтэһэлээх эт тутан турар эбит. Биирин миэхэ биэрдэ уонна аттыбар сэргэстэһэ олордо. Мин үрдүк сыыртан күөлү одуулуу олорбутум. Бу маннык олорорбун, айылҕаны кытта алтыһарбын туохтааҕар да ордоробун.
– Баһыыба, Арыйаан.
– Нина Ивановна, туохтан санаарҕаатыҥ?
– Суо-ох, санаарҕаабаппын ээ. Көннөрү айылҕаны кэрэхсээн көрө олоробун, – саҥа таһааран күлэн кэбистим. Арыйаан үрдүк уҥуохтаах, бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээх. Спордунан дьаныһан туран дьарыктанар быһыылаах. Улахан киһилии көрбүт-истибит хап-харанан чоҕулуҥнуур харахтардаах. Оттомноох баҕайы эбит. Оттон оскуолаҕа тоҕо эрэ уларыйан хаалар.
– Нина Ивановна, эн ааспыкка учууталым ийэбин уонна эдьиийбин солбуйбута диэбитиҥ дии… – уол мин диэки ыйытардыы көрөн кэбистэ.
– …Галина Петровна диэн этэ, – мин ааспыт кэмнэрбин санаан чочумча саҥата суох олорон ыллым. – Биһиги эдьиийбиниин иккиэн мааны да мааны кыргыттар этибит. Ийэлээх аҕабыт олус таптаан, атаахтатан ииппиттэрэ. Ийэбит быраас, аҕабыт дьаһалта тутаах үлэһитэ этэ. Мин алын кылааһы бүтэрэн бэһис кылааска Галина Петровна диэн саха тылын уонна литературатын үөрэтэр учуутал салайар кылааһыгар киирбитим. Галина Петровна оҕоҕо тиийимтиэ гына наһаа үчүгэйдик үөрэтэрин таһынан оҕону кытта оҕо буолар, куруук өйдүүр-өйүүр, ол эрээри билиини ирдиир учуутал этэ. Ол бэһис кылааска тахсыбыт сылбар, кыһын саҥа дьыл саҕана, ийэм эдьиийбиниин куораттан кэлэн иһэннэр суол сааххалыгар түбэһэн… суорума суолламмыттара… Аҕам тулуйбатаҕа, арыгынан саатанар буолбута, үлэтиттэн уураппыттара. Галина Петровна баар буолан… кини миигин киһи-хара гыммыта. Бэйэтэ улахан кыыстааҕа Петербурга ыал буолан олороро. Онон, миэхэ туох баар ийэ, аҕа тапталын кини биэрбитэ. Кинигэни, саха литературатын, култууратын, фольклорун, айылҕаны таптыырга үөрэппитэ. Кини иллэрээ сыл ыалдьан бу орто дойдуттан бараахтаабыта. Оттон аҕам барахсан былырыын быстыбыта…
Арыйаан биһикки тугу да саҥарбакка, бэйэбит санааларбытыгар киирэн олордубут.
– Нина Ивановна, манна олорор эбиккин дуу, мин эйигин көрдүү сылдьабын, – кэннибин хайыспытым Андрей Ильич кэлэн турар эбит. Арыйааны эн манна тугу гына олороҕун диэбиттии батары көрбүтүгэр уол туран кэллэ уонна учууталы түҥнэри көтө сыһан ааһа барда.
– Ити уол өссө күүскэ дьарыктанара буоллар, олох дьиҥнээх многоборецтары да кытта киирсиэх уол эбит. Ээ, ол эрэн, баппат уол быһыылаах. Дьиссипилиинэни тутуспат, арыгыны, табаҕы эккирэтэр буоллаҕына туһата суох. – Андрей эппит бүтэһик тылларын сөбүлээбэтэҕим сирэйбэр суруллан таҕыстаҕа буолуо, тута кэпсэтии тутулун уларыта оҕуста. – Нинаа, мин тугу ыйытаарыбын… Онтон ити… киэһэ көрсүһэ, билсиһэ диэн биһиэхэ эбэтэр эһиэхэ олоро түһүөххэ. Туох дии саныыгыт?
– Билбэтим, оттон олоруохха да сөп буоллаҕа дии, – физрук диэки эйэ дэмнээхтик көрөн кэбистим.
Ол киэһэ, оскуола похуодун кэннэ, дьиэбитигэр кэллэ-кэлээт, салгыы уолаттар олорор дьиэлэригэр тахсыбыппыт. Биһиги кэннэ оҕолорун дьонноругар ыытан баран Октябрь кэргэниниин Люсялыын киирбиттэрэ. Саҥа билсибит дьон сиэринэн күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, күлэн-салан бириэмэбитин бэркэ атаарбыппыт. Егор олус интэриэһинэй киһи буолан биэрдэ. Бултуурун, айылҕаҕа сылдьарын олус сөбүлүүр буолан, тугу кэрэхсии көрбүтүн барытын хаартыскаҕа түһэрэр идэлээх эбит. Бэйэтэ түһэрбит наһаа кэрэ, ураты тыыннаах хаартыскаларын көрдөрбүтүгэр бары да сүрдээҕин сэргии, сөҕө-махтайа көрбүппүт.
Оттон Люся сып-сырдык арылыччы көрбүт киэҥ харахтаах, бэрт бэһиэлэй киһи эбит. Чуораан чугдааран эрэрин курдук оҕолуу лыҥкынастык күллэҕинэ киһи сүргэтэ көтөҕүллэр. Кинини кытары тута тапсан, уруккуттан билсэр дьон курдук бэрт чэпчэкитик алтыспыппыт.
Киэһэ иһити-хомуоһу дьаһайан баран тарҕаспыппыт. Мариналаах Андрей ханна эрэ баран хаалбыттар этэ…
Балаҕан ыйын 7 күнэ, субуота
Бэнидиэнньиктэн үөрэнэр буоллубут. Ититиини холбообуттар. «Дьолуоҕа» суруйбутум, оҕолорум араас хомойбут, ытаспыт сирэйдэри ыыталаатылар.
…
Мариналаах Андрей күнү быһа икки дьиэнэн бэйэ-бэйэлэригэр сылдьыһалларын дьиктиргии көрөн, кинилэр икки ардыларыгар ааспыттааҥҥыттан ыла истиҥ сыһыан үөскээбит дуу дии санаатым. Бэҕэһээ утуйаары сытан, эркин нөҥүө Маринаттан ыйыталаспытым.
– Ким билэр, билигин туох да диир кыаҕым суох. Ол эрэн кини аттыгар наһаа үчүгэй, – кыыс салгыы тугу да саҥарбатаҕа.
– Оттон Егор? Кини харахтара? – мин күлбүтүм. Кыыһым тэҥҥэ күлэн эрэ кэбиспитэ. Уу чуумпу сатыылаабыта.
…
Арыйааннаах Вова кэлэн бардылар. Таах, дьаарбайа сылдьабыт дииллэр. Марина ол кэмҥэ Андрейдаахха сылдьыбыта. Оҕолорбун киллэрэн чэйдэттим. Испэр наһаа үөрэ санаабытым – оҕо сөбүлээбэт учууталыгар мээнэ кэлэн ыалдьыттаабат. Ол аата мин кинилэргэ чугас доҕор, эдьиий кэриэтэ буолуохпун сөп эбит. Чэйдии олорон кэпсэтэ-кэпсэтэ күлүстүбүт аҕай. Сотору Мариналаах Андрей киирэн кэллилэр. Оҕолору көрөн олус соһуйдулар.
– Хайа, здравствуйте, – Марина кытаанах учуутал хаанын киллэрэ оҕуста.
– Драсьте, – онуоха Арыйаан олорбут олбоҕуттан туран кэллэ. – Баһыыба, Нина Ивановна.
– Баһыыбаларыҥ, – Вова эмиэ туран, барардыы хомуннулар. – Чэ, биһиги бардыбыт.
Кирилиэскэ тахсан оҕолорбун атаардым. Кырачаан дьон эбиттэрэ буоллар, оройдоруттан сырылаччы сыллаан ылыам этэ. Ону баара уп-улахан дьон. Иккиэннэрин төбөлөрүттэн кыра оҕолуу имэрийэн ыллым. Уолаттар матасыыкылларын мэҥэһиннилэр.
– Чэ, сэрэнэн айаннаарыҥ. Көрсүөххэ диэри!
– Көрсүөххэ диэри, Нина Ивановна!
Уолаттар суол устун көтүтэ турдулар. Мин түөһүм иһэ үөрүүнэн туолла, истиҥ да истиҥ сып-сылаас иэйии уһугунна.
Балаҕан ыйын 9 күнэ, бэнидиэнньик
Маҥнайгы үөрэх күнэ. Бэҕэһээ долгуйбут омуммар уруогум былаанын сыныйан көрбүтүм, уруоктарбар бэлэмнэммитим, иккис кууруска сылдьан ылыммыт көстүүммүн өтүүктээн, эркиҥҥэ сааллыбыт тоһоҕоҕо ыйаан кэбиспитим. Барахсаным эргэрбит ээ. Маҥнайгы хамнаспын ыллахпына үлэҕэ кэтэр таҥас ылыныам этэ. Сүрэ бэрт, наар икки таҥаһы уларыта сылдьан кэтэр диэхтэрэ.
…
Бүгүн бэһис, сэттис, ахсыс уонна бэйэм онус кылааспар уруоктардаах этим. Үһүс уруогунан ахсыс кылаастары үөрэтэ турдахпына, эркин нөҥүө баар бэйэм кылааспар айдаан бөҕө таҕыста. Дьахтар хатан куолаһа мөҕөн-этэн эрэр курдуга да, оҕолор айдааннара саба бүрүйэн кэбистэ. Кылааһым өрө көбдьүөрэн олорор. Маҥнай утаа, соһуйбут омуммар, хайдах да буолуохпун булбатым. Үөрэтэ турар оҕолорум миигин истибэккэ, айдаан тахсыбытын иһиллээн бүтүннүү кулгаах-харах иччитэ буолан олордулар. Оҕолору хааллартаан онустарбар сулбу хааман тиийдим. Ааны аһан истэхпинэ, Анастасия Федоровна диэн орто саастаах, толору эттээх-сииннээх биология учуутала сүр эрчимнээхтик ойон таҕыста, миигин эн уопсайынан кимҥиний диэбиттии кырыылаах хараҕынан көрөн ылла уонна кынчарыйан ылаат дириэктэр хоһун диэки олус сорунуулаахтык бара турда. Мин саҥата суох көрөн хааллым уонна кылааспар киирдим. Уу чуумпу, арай түгэх эрээккэ Борисова Люба паартаҕа умса сытан ытаан сыҥсыйар.
– Тоҕо уруучуканан оройго охсуохтааҕый?! Тиийиммэт что ли, хата, бэйэтэ?! – Любалыын биир паартаҕа олорор Иванова Наташа одуулаан турбут буруйбар миигин уун-утары өстүйбүт хараҕынан көрөөт хаһыытаан бытарытта.
– Кэпсээҥ, оҕолор, туох буоллай? – мин ити хаһыыны истибэтэх курдук учуутал остуолун иннигэр баран турдум.
Бүгүн тугу эбии билбиттэрин чиҥэтээри, уруогу быһа утуктуу олорбут Любаҕа учуутал ыйытык биэрбит. Кыыс сатаан хоруйдаабакка олордоҕуна, учуутала кыйаханан турбут да, уруучука тумсунан кыыһы оройго охсубут уонна: «Тиийиммэккин дуо эн, уопсайынан?!»– диэн хаһыы былаастаах мөҕөн барбыт. Маны көрө-истэ олорбут оҕолор өрө көбдьүөрэ түспүттэр. Кыыстарын көмүскэһэн: «Хата, бэйэҥ тиийиммэккин! Ити дьыалаҕар эппиэттиэҥ! Психопатка!» – дии-дии айдаарбыттар.
Оҕолор бэйэ-бэйэлэрин быһа түһэ-түһэ кэпсээн бүтэллэрин кытта, дириэктэр уонна завуч киирэн кэллилэр. Онуоха үөрэнээччилэр биир киһи курдук бары олбохторуттан турдулар.
– Онус кылаастар, дорооболоруҥ, – дириэктэр Михаил Семенович кылаас ортотугар киирэн турда. Оҕолор ити эҕэрдэҕэ аат эрэ харата хардарбыта буоллулар. – Бүгүн саҥа үөрэх дьылын маҥнайгы күнэ. Быһайын оскуола аанын хайдах сабан барбыккытын өйдүүр инигит? Дьэ, мин өйдүүбүн. Үөрэх дьылын хайдах түмүктээбиккит да, соннук саҕалаан эрэҕит. Бу эһиги сааскытыгар оҕо син өйүн-төйүн тутар, улаатар, оттомурар кэмэ дии! Аҕыйах сылынан бэйэҕитин итинник оскуола оҕото үөхтэҕинэ сээн диэбэккит буолуо! Туох ааттаах бу таҥнары кырыыламмыт оҕолор эбиккит буоллар?! Ааспыкка айылҕаҕа тахсан баран эмиэ учууталлары үлтү үөхпүт этигит дии! Эһиги ханна бааргыт да онно айдаан! Анастасия Федоровна эһигини үөрэтэртэн аккаастанар! Дьэ, хайдах буолабыт?!
– Анастасия Федоровна бэйэтэ сыыһалаах. Кини үөрэнээччини уруучуканан оройго охсоро, соччото суох тылынан үөҕэрэ сөп үһү дуо? – үрдүк уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх Арыйаан Уоһукап туран кэлбитигэр, дириэктэр хайдах эрэ кыччаан, мэктиэтигэр кумуччу туттарга дылы гынна, соһуйбуттуу кыл түгэнэ тылыттан матан ылла. Ол кэннэ күөмэйин көннөрүннэ, көстүүмүн тимэхтэннэ, хаастарын түрдэһиннэрдэ уонна:
– Анастасия Федоровна үйэтин тухары учууталлаата. Кини учууталлар учууталлара! Үтүөлээх учууталы хобулуур, эбэн кэпсиир бу туох аатай ээ?!! – дириэктэр үллэ кыыһырбыт куолаһа кылааһы биирдэ сабардаан кэбистэ. – Уоһукап, Тамара Андреевнаны ууратан баран, аны Анастасия Федоровнаҕа көстүҥ дуо?!! Мин эн дьылҕаҕын быһаарыам. Быйыл баҕас тохтууруҥ буолуо!
Үллэ кыыһырбыт дириэктэр аҕыйахта хардыылаан кылаастан тахсан барда. Кэнниттэн Вячеслав Николаевич тилэх баттаһан иһэн: «Нина Ивановна, дириэктэргэ киирээр эрэ», – диэтэ. Саҥата суох оҕолорбун кэриччи көрөн кэбистим. Бу түгэҥҥэ мин туох да диэхпин булбатым. Оттон оҕолорум харахтара биһигини көмүскээ диэбиттии чоҕулуҥнастылар. Турбахтыы түһэн баран, саҥата суох кылаастан тахсан бардым. Көрүдүөр устун хааман истэхпинэ, кэннибиттэн Арыйаан ситэн кэллэ.
– Бырастыы гын, Нина Ивановна, – кини мантан ордук өссө тугу эрэ этиэх курдук тутунна да, салгыы саҥарбата, утары көрөн тылыттан матан турда.
– Арыйаан, миигин кэтэһээриҥ, Михаил Семеновичка киирэ сылдьыам, онтон кэлиэм, сөп? – уолу санныттан таптайан ыллым.
…
– Нина Ивановна, киирэн олорунан кэбиһиҥ. – Дириэктэр били үллэ кыыһырбыта ханан да суох буолан хаалбыт. – Хайа, үлэҕин төһө сөбүлээн эрэҕин? Билэбин, бүгүн саҥа бастакы күнүҥ. Ити ыйытыыбар хоруйдуур, биллэн турар, эрдэ буолуо, буолан баран… кылааһыҥ оҕолорун сыһыаннара хайдаҕый?
– Үлэбин сирбэппин. Билиҥҥитэ барыта кэминэн.
– Кырдьыгынан эттэххэ, эйиэхэ оскуолаҕа эрэ буолуо дуо, бүтүн нэһилиэккэ баппат оҕолор кылаастара тигистэ. Биллэн турар, ити соруйан эйиэхэ анаабатахпыт. Кыһалҕаттан. Быһаас, үөрэх дьылын бүтүүтэ нуучча тылын уонна литературатын үөрэтэр Тамара Андреевнабыт ити кылаастан сылтаан уурайарга күһэллибитэ. Атын да учууталлар кинилэри салайартан батыммыттара. Ол эрэн, хайдаҕын да иһин, кылаас салайааччыта суох хаалыахтара дуо? Онуоха оруобуна эн биһиги оскуолабытыгар анаммытыҥ, ол иһин ити кылааһы эйиэхэ туттарбыппыт. Олох кыаныа суохпун диэтэххинэ мин өйдүөм уонна кимиэхэ эмит, холобур, ити физкультура учууталыгар Андрей Ильичкэ да туттаран көрүөм. Эр киһи син тутуо этэ. – Михаил Семенович, дьэ, тугу хардарар эбит диэбиттии мин сирэйбин өрө мыҥаан олордо.
