Читать книгу: «Суостаах кэм өргөһүгэр»

ийэм Ульяна Максимовна Протопопова,

аҕам Дмитрий Ионович Лукачевскай

сырдык кэриэстэригэр аныыбын.

I
Сырдык сыдьаай

Алаадьы төгүрүк алаас халдьаайытын үрдүгэр кэҥэс бааhына нэлэhийэр. Солко сымнаҕас баттаҕы имэрийэ тараан сэксэҥнэтэр курдук, тыал балаhата киистэ кутан эрэр бурдугу өрө-таҥнары уҥа-хаҥас долгуhута хоҥкуҥнатар. Бу Маппый оҕонньор өрдөөҕүтэ уолаттарынаан хара тыаны солоон оҥостубут бааhыналара этэ. Ол билигин холкуос биир бастыҥ бааhыната буолан турар. Бааhына кытыытын эргиччи хатыҥ мастар таптаан үүнэн кылбаhаллар. Бу алаас күөлүгэр саас аайы хаастар түhэн сынньанан ааhааччылар. Чоруун кэрэ бэйэлээх көтөрдөрү ким да бултаспат буолара. Кинилэр алааhы бэйэтин таптаан, ону ааhан, манна олохтоох икки атахтааҕы эрэнэн буолуо, түhэн өрөөн, сынньанан, салгыы ыраах айаннарыгар көтөллөрө. Алаас арыый намыhах аппатыҥы өттүнэн сыыры таҥнары үүнэн түспүт, үрүҥ хаастары кытары кэрэлэрин куоталаhардыы, толуу үтүөкэн хатыҥнардаах чараҥ бэрдэ сыыр аннын киэргэтэ суугунуу, намылыйа хамсыыр. Чараҥ аттыгар алаас өссө биир кэрэтэ, Саха сирин симэх отун эгэлгэлэриттэн бастыҥа – сардаана тэтэрэ үүнэн силигилиир. Биирдии укка хастыы да төбө үүнэн хараҕы манньытар.

Маннык үтүөкэн алааска күнү көрбүт, биhигин ыйаабыт Үүйэ кыыс бэйэтэ эмиэ нарын, чоҕулуччу көрбүт хап-хара харахтара мичээрдэрин кистээбэттэр. Сардааналыы көнө таhаалаах, уолан бэрдин сүрэҕин сүүйүөх номоҕон сэбэрэлээх, эйэҕэс үтүө майгылаах. Кини бүгүн доҕор уолун дьонугар билиhиннэрэ илдьэ иhэр. Уол дьонугар сылдьыбыттара. Кырдьаҕас аҕата, бииргэ төрөөбүт быраата соhуччу кэлбит үөрүүлэрин кистээбэтэхтэрэ. Биир кэм ис-истэриттэн мичээрдэhэ турбуттара. Күhүн үлэ-хамнас үмүрүйбүтүн кэннэ, аныгы олох сиэринэн, сэмэй уруу тэрийиэхпит дэспиттэрэ.

Үүйэ аҕата Маппый оҕонньор эдэригэр балаҕанын алааhын илин өттүгэр тыа саҕатыгар туппута. Бу – кыстыга. Оччолорго туруорбут сэргэтэ эргэрбит, хас хаар-ардах үрдүгэр үҥкүүлээн, хас тыал aaha көтө охсуолана мискийэн хараарбыта, хайыта барбыта сүрдээх. Буолумуна, оннооҕор кини, били эдэр-сэнэх элэстэммит бэйэтэ, оҕонньор буолан ньүксүллэн хаалла. Аргыый аҕай хааман лэппэрдиир. Сыл-хонук сыыдам, ааспыта эрэ баар. «Бу саамай кыра оҕом Үүйэм улааппытын көр», – диэн саныы-саныы сүгэ уктуу олордо. Балачча өр бадьыыстаhан, үлэтин бүтэрэн, сиhин туттан, айакалыы-айакалыы айгыстан турда. Кини суол устун иhэр дьону чарапчыланан балачча көрөн кыҥастаста. Кыыhын да, иhэр уолу да биллэ. Дьиэтигэр киирэн:

– Дьон иhэр, дьиэҕин өрө тарт, – диэн сааhыра быhыытыйан эрэр эмээхсинин соруйда. Бэйэтэ көмүлүөгүн оттон, чаанньыгар ып-ыраас муус уутун кутан кылыгыратан, оргута уурда. Үүйэлээх киирэн кэллилэр.

– Ыаллар, туох сонун баар? Кэпсиэҥ, – диэт уол оҕонньорго илиитин уунна.

– Ийээ, аҕаа, бээ, мин чэй бэлэмнэhиим, – диэт Үүйэ соҕуруокка кэннигэр түстэ.

– Дьэ, Маппый оҕонньор, Үстүүнньэ эмээхсин, мин эhиги оҕоҕутун таптыыбын, биhиги кинилиин ыал буолуохха диэн сөпсөhөммүт, бу эhиэхэ кэллибит. Ону эhиги, кыыстаах дьон, туох диигит?

– Биhиги кыыспыт бэйэтэ сөбүлүүр буоллаҕына, туох диэн утарыахпытый? Үчүгэй олохтоох ыал буолуҥ. Оҕолоох-уруулаах, сүөhүлээх-сылгылаах, дьоллоох-соргулаах ыал киэнэ мааныта, дьоhуна буолуҥ! – Маппый арыылаах лэппиэскэни уотугар биэрдэ. Үстүүнньэ тиэстэ оҥоро охсон алаадьылаан, бэрт минньигэс сыт алаас устун тарҕаата. Дьол-соргу кынаттаах чахчы дьоро киэhэ кэпсээнэ кэтирээтэ, саргыта сыдьаайда.

***

Хайдах эрэ син үчүгэй сайын үүнүөҕүн билгэлиэх курдук, саас салаллан кэлэн, самаан сайын диэки охтон эрэрэ. Ол эрэн, үөрүөх-көтүөх оннугар дууhаны баттыыр, санааны аймыыр бадык күлүктээх ыарык туох эрэ баара. Набаат буолан кутура дарбыйар табык доргуйа дуорааннана охсуллар тыаhын, барыны бары билэр-көрөр, өйдөөн истэр туспа дьарыктаах, көстүбэт эйгэ кистэлэҥнэрин эттэринэн-хааннарынан удумаҕалыыр сорох дьон куттара ытырыктата, уйулҕалара хамсыы, куттана истэрэ. Дьон боростуой өттө күн-дьыл эккирэтиитигэр, күүстээх үлэ үөhүгэр, күн өрүү бу курдук сымнаҕастык уста туруоҕунуу саныыра, оччо-бачча санаатын аралдьыппакка нус-хас олороро.

Күнүстэри-түүннэри өрө үллэн турбут түбүктээх кэм, сиэмэ ыhыытын күүстээх үлэтэ бүтэр уhуга кэлбитэ. Холкуос бары бааhыналарыгар сииги куоттарбакка сиэмэ ыhыллан бүппүтэ. Бааhыналар, оттонор ходуhалар күрүөлэрэ алдьаммыт өттө абырахтанан, ханна саҥа тутуллан эмиэ бүппүтэ. Уhун кыhын кыhалҕалаах кытаанах кыстыгын сымнаҕастык туоруурга саамай эппиэттээх от үлэтин кэмигэр диэри, быыһык кэм үүммүтэ. Арыый астаах-үөллээх күhүнү күүппэккэ, икки ыал чугас аймахтарын мунньан, уоллаах кыыстара холбоспуттарын бэлиэтээбиттэрэ. Алгыс этиллибитэ, ырыа ылламмыта, тойук туойуллубута.

Үүйэ киэhээҥҥи ыамын бүтэрэн, үүтүн учуоччукка туттаран баран, балаҕаныгар киирбитэ. Кэргэнэ Ылдьаа кэлэн, чэй оргуппут этэ. Атын ыыппыт быhыылааҕа, көстүбэт. Дьукаахтарын ийэлэрэ Ааныска киэhээҥҥи аhылыктарын остуолга тарда сылдьара. Оҕонньоро Өлөксөй таhырдьа күлүккэ илимин абырахтыы олороро. Кини бу холкуоска бостуук. Улаатан эрэр кыргыттардаах Ааныс көмөлөөhөөччүтэ элбэх буолан, ким хайа иннинэ ынахтарын ыан бүтэрээччи. Түргэн туттунуулаах Үүйэ өрүү иккис бочуоттаах миэстэҕэ тиксээччи. Матырыас, Суоппуйа, Балбаарыс утуу-субуу аа-дьуо сэhэннэрин-сэппэннэрин ортотугар бүтээччилэр. Кинилэр хаhан да ыксаабыттара биллибэт, өрүү нап-наҕыл, толуу, бидилийбит бэйэлээхтэр, бүтэр уhуга суох кэпсээннээхтэр-ипсээннээхтэр. Кыргыттар чуумпу киэhэлэргэ таhырдьа аhыылларын сөбүлүүллэр. Бу да киэhэ Матырыас дорҕоонноох күлүүтэ лаhыгырайан олорор, онно эпсэн Балбаарыс күлэн чачыгырыыра иhиллэр. Кэпсээннээх Суоппуйа төтөлө суох көрдөөҕү кэпсээн, дьүөгэлэрин үөрдэ олорор быhыылаах. Киэhээҥҥи аhылык кэнниттэн Ааныс остуолугар иистэнэр тэрилин тардынан, саҕалаабыт үтүлүгүн тигэн барда. Таhырдьа кыра-кырбас оҕо-аймах оонньоон аймалаhар айдаана тохтоон ылбат. Ньирэй көрөөччүлэр ньирэйдэрин аhата ыҥырар «мээх-мээх» дэhэр саҥалара эйээрэр. Топпут ынахтар Өлөксөй оҥорбут бөдөҥ түптэлэрин таhыгар сытан эрэн кэбинэр, сорохторо төттөрү-таары аалыҥнаhар тыастара иhиллэр. Сорох топпотох өттө күрүө нөҥүө мэччийэн кирдиргэтэллэр. Сайылыгы түптэ минньигэс сыта тунуйа кууспут. Нуурал киэhэ үтүөтэ үүммүт.

Үүйэлээх Ылдьаа, сайылык нус-хас олоҕуттан олох тэйэн, бэйэ-бэйэлэрин унаарыччы көрсөн мичээрдэhэ олороллор, уостубат таптал харахтарыгар сыдьаайар.

Күөлтэн үрүҥ паар алаас устун тарҕанан, хонууну толорон, халлаан диэки харбаста. Лаглайбыт хатыҥ намылыспыт лабааларын анныгар куустуhан турар уоллаах кыыhы дьонтон кистии оргуйан тахсыбыт туман үрүҥ түү быыhынан саба тарта. Таптал аптаах кыыма хаарыйда, сыдьаайа умайа угуйда. Эдьэн Иэйиэхсит тиксиhиннэрэр, ууга-уокка киллэрэр имэҥин уота кычыгылата кууhан, таала уулла сыллаhа-уураhа турдулар.

– Үүйэчээн, доҕорум сыыhа, чэйиий, ким да көрбөт.

– Кэбиис-кэбис, ким эмэ истиэ.

– Балаҕаммытыгар хата истиэхтэрэ, көмүhүм сыыhа-а, – итии итиинэн аҕылыы тыынар тыына, кулгаахха сибигинэйэр саҥа барытын быhаарда.

Үллэн турар хойуу туман намылыйан түспүт быыс, түү ньаассын cyopҕaн буолан уохтаах таптал минньигэс имэҥин туора харахтан, истэр кулгаахтан кистээн кэбистэ. Үрүт-үөhэ иитиллэн кэлэ турар таптал имэҥин уотугар өйдөрүн-санааларын сүүйтэрэн кыыстаах уол иэйэ-сайа сыппыттара.

– Үүйэ, бүгүн хойутуу кэлэбин. Арҕаа алаастарбытын кэрийэн көрө барабын. Таарыйа окко ким төhө бэлэмнээҕин көрүөм. Бэҕэhээ саҥа хотуурдары ыллара киhи ыыппыппыт. Ат сыарҕатын, сэбин-сэбиргэлин Акыым бэрийэр. Кыраабыл, атырдьах ахсаана аҕыйах. Сэмэн ыалдьан бэҕэhээ аҕыйаҕы оҥорбут этэ. Бу маннааҕы Өлөксөйгө ити эттим. Кини эмиэ оҥорсуо.

– Доҕоор, үтүлүктэргин тигэ сылдьабын. Хонтуораҕа уонна туох сонун баар? Хантан хонтуораҕа хаайтаран олоруоҥуй? Хонуу үлэтин биригэдьиирэ киhи үлэҥ саамай үгэнэ тиийэн кэллэҕэ дии.

– Бэрэссэдээтэл Өндөрөй Сэмэнэбис оройуоҥҥа мунньахха баран иhэрэ буолуо. Аан дойдуга быhыы-майгы бөрүкүтэ суох үhү. Apҕaa Дьобуруопаҕа үлүгэрдээх сэрии өрө үллэн тахсыбыт. Улуу Сталин ньиэмэс дойдутун салайааччытын кытта сэриинэн түhүспэт дуогабардаах үhү. Онон дойдубут арыый эрэллээх курдук да… Ким билэр… Күн-дьыл көрдөрүө.

Таhырдьаттан:

– Суоппуйа-а, ньирэйиҥ тахсан ийэтин эмэн эрэр, – хаhыы иhилиннэ.

– Ээ, сатана баара, – диэн ыксаабыт саҥаны кытта кытыгырас атах тыаhа тибигирэйэ турда.

– Үүйэ, эн сарсыардааҥҥы ыамҥын ыы сырыттаххына эн дьоҥҥор баран кэллим ээ.

– Эс, оччо түргэнник дуо? Хайдах олороллор?

– Этэҥҥэлэр. Аҕаҕар оҕус сыарҕатын оҥотторобут. Дэлби бэлэмнээбит уонна хайыы-үйэ саҕалаабыт. Быраатыҥ көмө бөҕө киhи, доор. Ийэҥ оҕом кэлэ да сылдьыбат, аҕынным аҕай диир.

– Хайа, бу чэйбит төhөлөөтө? – диэбитинэн Өлөксөй киирэн кэллэ. – Ылдьаа, мин кыраабыл угун быhан кэллим. От өлгөмө суох эрээри, ситэн эрэр курдук көрдүм.

– Ээ, оннук. Сотору оттуу тахсабыт. Көлөлөр аттарыллан тураллар, биригээдэлэр бэлэмнэр. Ити тэриллэрбит ситэ иликтэр. Ат сэбэ ымпыга-чымпыга элбэх, кыраабыл ыллын да түргэнник тута оҥоhуллубат. Хата, оҕонньотторбут илиилэрин үлэттэн араарбат буоланнар, барыбыт бары син бүтэн, ситэн иhэр.

Ааныска күөрчэх ытыйан бидилитэн остуолун ортотугар уурда: «Оруоса, киирэн аhааҥ!». Утуйа сыппыт Маайыс ити хаhыыттан уhукта биэрэн олоро түстэ. Хараҕын туора-маары соттумахтаан таhырдьа ыстанна. Сотору кыргыттар тэҥҥэ киирэн, аhаан бардылар.

Үүйэни ийэтэ мүhэлгэтин туолан иhэн оҕоломмута. Инньэ гынан, элбэх оҕоттон саамай кырата, этэргэ дылы, ohoҕoc түгэҕинээҕи оҕото, эбиитин тыыннаах хаалбыт соҕотох кыыhа буолан, оҕонньорунаан иккиэн наhаа атаахтык ииппиттэрэ. Эдэр сааhыгар эмискэ ыалдьан өлбүт уолларын уолун – сиэннэрин иитэ ылбыттара, улаатан эрэр. Кинилэр бэйэлэрин кыанар ыал этилэр. Холкуоска киирэллэригэр, оҕолоругар биирдии ынаҕы, бэйэлэригэр биир ынаҕы, oҕyhy хаалларбыттара. Сүөhүлэрин сороҕун, атыыр оҕустарын, аттарын, биэлэрин холкуоска холбообуттара. Эдэрдэр кыhамматахтара. Оҕонньордоох эмээхсин хараастыбыт омуннарыгар хас да күн сыта мээрик буолбуттарын санаан ыла, Үүйэ дьонун алааhын саҕатыгар киирдэ.

– Хайаа, кыыспыт иhэр, – диир ийэтин саҥатын истэн, хаамыытын түргэтитэн сэгэйэн истэ.

– Ийээ, aҕaa, дорооболоруҥ!

– Сыччыай, кэлбитиҥ аата үчүгэйин. Aҕaҥ илимигэр собо бөҕө киирбит. Бу үөлэ сылдьабын. Ыл сиэ.

– Ийээ, кыра бурдук уонна куhуок саахар кэhиилээхпин, Ылдьаа бэҕэhээ аҕалбыта.

– Дьэ бэрт, үчүгэй, алаадьылыам. Быраатыҥ Миисэ эhэтинээн оҥорбут сыарҕаларын туттара барбыта. Кэлэн саахар сиэн төhө эрэ үөрэр.

– Ылдьаа тугу кэпсиир? – Маппый оҕонньор сонуну истээри мылаллан олорон ыйытта.

– Aҕaa, кини ону-маны кэпсиир солото суох. Hahaa хойут кэлэр, наhаа эрдэ барар.

– Буолуо, бу үлүгэр от кэмэ кэлбитин кэннэ хантан кини олоруо, иллэҥнэниэ баарай. Сааhын үчүгэй сайын кэлиэх курдуга да, ардах аанньа түспэккэ, аhыҥа туруох быһыыланна. Дьэки курус сайын саҕаланна. Тугу түүйэн эрдэҕэ буолла, – диэн арыый этинэн-хаа- нынан ону-маны удумаҕалыыр Үстүүнньэ эмээхсин санньы-курус туттан кимиэхэ да туhаайбакка саҥарда.

– Кырдьык, дьиибэ сайын. Окко киирии субу кэллэ, ардах суох. От иинэҕэс. Дьэ кэлэн ардахтаан абыраабата буолуо, хата, оту атахтыа, – оҕонньор кураанах хамсатын соппойон суубурҕатан ылла.

– Түүл-бит эмиэ мөлтөх, туох үлүгэр буолаары гыннаҕай? Сыччыай, Ылдьаа тугу эмит быктарар дуо? Хомуньуустар кистииллэрэр буолуо, – эмээхсин туоhулаhа олордо.

– Соччолооҕу кэпсээбэт. Баҕар, кистэтэллэрэ буолуо. Хомуньуус- тар үнүр мунньахтыы сылдьыбыттара. Ылдьаа дөйбүт курдук буолан кэлэн, тута оронун булбута. Hahaa сылайбыт дуу, биитэр ыалдьыбыт дуу диэн тугу да туоhуласпатаҕым.

Таптыыр аhын – үөлүллүбүт собону тото сиэн, эбиитин балык кэhиилээх кыыс эдэр саас сымса-сылбырҕа хардыытынан дыгыйа үктээн, чараас тыаны өр гыммакка быhа түспүтэ.

II
Сор аана

Ардаҕа суох кураайы сайын оройо үүммүтэ. От иинэҕэhэ, ол да буоллар үүммүт от ситэн, дьон окко туруммута. Алдьархайдаах иэдээн ыган иhэр сибикитин сэрэйбэккэ, эдэр дьон күлэ-үөрэ үлэ үөhүгэр түспүтэ. Аҕыйах кэбиhиилээх от тураатын кытта, кэмнээх-кэрдиилээх курдук, уоттаах сэрии улуу дойдуну уоттуу салаан барбыта. Сайын сэриини кытта тэҥҥэ уларыйбыта, күнүн көрдөҕүнэ тыалыран силбиэтэнэрэ. Киhи дууhатын амньырытар тоҥ былыттардаах, тымныы күннэрдээх сайыҥҥа кубулуйбута. Төрүт да иинэҕэстик үүммүт от куурбута, хаппыта. Дьон эдэрэ сэрии кэмин уталытыллыбат балаhыанньатынан, фроҥҥа ыҥырыллан, тоҕо тардыллыбыт харах уутун аhыытын ортотугар, саба халыйбыт алдьархай быыhыгар сэриигэ аттаммыта. Холкуос кураанахсыйбыта, дьоно-сэргэтэ аҕыйаабыта. Иэдээн дьиэни, ыалы барытын өҥөйбүтэ. Саатар байыаннай балаһыанньа диэн, дьону дьонун кытта бырастыылаhыннарар бириэмэ, көҥүл биэрбэккэ, хаайыылаахтары тутан ылан илдьэр курдук, хаҕыстык хомуйан, грузовой массыынаҕа ыган-түүрэн олордон илдьэ барбыттара. Ол хаалааччылар өйдөрүн-төйдөрүн ытыйбыта, санааларын быспыта.

Үүйэ кэргэнэ Ылдьаа быраатынаан иккиэн арҕаа уотунан силлиэрбит сэриигэ бастакы хомуурга барбыттара. Сэриигэ аттанааччылар бары Гитлер хааннаах фашист үөннэрин үөрэҕэстээн баран, сотору эргиллэн кэлиэхпит диэн эрэл санаалаах бараахтаабыттара да, хастара ол уот олгуйтан ордон кэлээхтииллэр. Үүйэ кэргэнэ: «Төннүбэт дьылҕаланнахпына, эн миигин аhыйан, ытыы-соҥуу соҕотоҕун сылдьаайаҕын, кэргэн тахсан, олохто олороор», – диэхтээбитэ.

Холкуос сүөhүтэ кыстыгы ahapa кырыымчыктык кыстыыра сабаҕаламмыта. От былаанын аҥаара эрэ оттоммута, ону да төрдүгэhэ, иҥэмтиэтэ cyoҕa буолбута, аhыҥа сиэн иэдэппитэ. «Сырдык суола» холкуос бырабылыанньата, бэрэссэдээтэл Андрей Семенович ыксааннар, нэhилиэк күөллэрин, хомустарын салааны да ордорбокко ходуйарга, үрэххэ былах, хатыҥ мастары суулларан намчы лабааларын быhан, сүөhүгэ сиэтэргэ эппиттэрэ. Анал биригээдэ тэрийэн, хатыҥ лабаатыттан сиилэс охсон барбыттара. Ол дьаhалы ылынан Силип оҕонньор бэйэтин алааhын бөдөҥ күөлүн хомуhун ходуйа сылдьан, дулҕаттан иҥнэн тымныы ууга таҥастары-майдары бар гына түспүтэ.

Киниэхэ көмөҕө Лэгиэни ыыппыттара түбэhэ кэлэн, уот оттон, онно иттэн, оҕонньор, хата, тымныйбатаҕа. Лэгиэн уус бу эрэ күн хомус ходуйа кэлбитэ. Дьиҥэр, бэйэтин тустаах үлэтэ өрүү элбэҕэ, уус киhи уhанар кыhата хаhан да сөҕүрүйбэккэ өрүү кытыаста кыыhара. Тимири балталыыр чыҥырҕас тыас быыстала суох тибийэрэ.

– Ыччыы-ычча, Лэгиэн, кэлбэтэҕин буоллар, өтөр кыайан уот оттуммакка, тоҥон тымныйыам эбитэ буолуо. Онтон сылтаан кырдьаҕас мөлтөх киhи атахпын тэҥниэм ыраахтан буолуо суоҕа эбитэ ини. Ыччакайбын даа, ыччакайбын! – Силип уокка саба түстэ, үлүйэн бабыгыраа да бабыгыраа буолла. Кини, Лэгиэн иккис ыстаанын кэтэн, бэйэтин киэнин уокка сарахыта ыйаата.

– Силип, ыл, итиитэ киллэр, чэйдэ ис, тута ириэҥ, – диэн Лэгиэн саҥа оргуйбут чэйдээх куруусканы уунна.

Силип Лэгиэнниин араа-бараа буолуохтара, apaaha, саастарынан aҕыс уончалара. Дьыл-хонук диэбиккэ дылы, саас ыраатан, уҥуох ыараабытын дьэ өйдөөбүттүү өрө тыынна. Эдэрчитэ эбитэ буоллар ити дyлҕaҕa, силискэ иҥнэн бэрт. Хата, хотуура туох да буолбатах. Силип сээкэйи-үгүhү баллыгырыы, былыргытын үөтэрэн ахта, кулуhунун аттыгар таҥаhын эргитэн биэрэ куурда хаалла. Лэгиэн хомус ходуйа күөл диэки баадайа турда.

***

«Эйэлээх кэм эбитэ буоллар, көмүс күhүн барахсан күлүмүрдээн aҕaй кэллэ диэх эбиппин, ону баара, ыар кэм тымныы xaҕыс күhүнэ санньы-курус кутурҕаҥҥа сууланан, күтүр тыалынан сирэйи-хараҕы үлтү сабаан турда эбээт», – диэх санаа Үүйэ өйүгэр охсулунна. Кини тоҥмуттуу кумуччу тутунна, иннин хоту күүстээх тыалы силэйэн эрдээхтик хардыылаан истэ. Кини аҕатынаан оттук мас тиэйэн иhэллэр. Кыыдааннаах кыhыҥҥа бэлэмнэнэн оскуолаҕа уонна интэринээккэ, тустаах үлэ таhынан, оттук мас бэлэмнээн тиэйэн киллэрии улахан дьоҥҥо эбилик үлэ быhыытынан түhэриллибитэ. Ол чэрчитинэн Үүйэлээх бу иhэллэр. Кинилэр хомуллубут бааhына кытыытынан ааhан иhэн көрбүттэрэ, бааhына ортотугар дьон сылдьара. Хонуу үлэтин биригэдьииринэн саҥа анаммыт Киргиэлэй Бөтүрүөп, дьон кинини Торгуйунан билинэр, күргүйэ киэhээҥҥи дьыбарга оргуйан олороро. Туох буоллаҕай диэн чугаhаан кэлбиттэрэ, кытыы алааска олохтоох сэриигэ баран уоттаах кыргыhыыга өлбүт Дьөгүөр кэргэнэ Кэтириис уончаларын ааhан иhэр уоллаах кыыhынаан ытаhа тураллара. Торгуй кыыла турбут сирэйдээх-харахтаах, субу саба түhэн тырыта тыытыах кырбый кыыллыы, кырыктаахтык кыбдьырына сутуругунан салгыны охсуолуу, өрүтэ дьохсороҥнуу турара. Оҕолор эрэйдээхтэр ыга туппут сутуруктарын быыhынан биир сиэмэ хаар былааhыктаах тоҥ буорга топ гына түспүтэ. Кэтириис муҥнаах сонун сиэбэ кыратык үллүбүт этэ. Үүйэлээх тугу гыныахтарын билбэккэ мух-мах баран турдахтарына, Торгуй сиэбиттэн мөhөөччүк хостоон таhааран, онон-манан көстө сытар хаардаах тоҥ бааhына буоруттан, үлүйэн өлө сыhан хам аччык бэйэккэлэрин быыкаатык өллөйдөөрү өлүү-олох мөккүөрүгэр сылдьан, үhүөн хомуйбут сиэмэлэрин сыыhын куттаран ылбыта.

– Аата сүрүн! Ол суор-тураах сиэхтээх, хаар анныгар хаалыахтаах этэ дуо? – Үүйэ халыйан тахсыбыт хараҕын уутун туора садьыйан кэбиhэ-кэбиhэ абаран ыйытта.

– Тугуй ол, эн эмиэ сокуону утаран бэрэдьиитэл буолаары өргөйдүҥ дуо? – Торгуй бардьыгыныыр хаhыытын быыhыгар силэ ыраах ыстана бырдааттаан ылбыта.

Сарсыныгар бэрэдьиитэл диэн соҥноон Кэтирииhи дьыала оҥорон хаайбыттарын, дэриэбинэ кыра-хара өттө харааста истибитэ. Киэhэ хойут оройуон кииниттэн боломуочунай тахсан, нэhилиэк салалтатын кытта кыттыhан, дьону мунньан мунньах ыытта. Эр киhитэ, эдэр дьоно барыта сэриигэ барбыт нэhилиэк сүрүн дьоно оҕо-дьахтар, эмэхсийбит эмээхсин-оҕонньор, соххор доҕoлoҥ, ыарыhах муhунна. Боломуочунай Николай Дмитриевич Иванов тыл этэн барда:

– Apҕaa үлүгэрдээх сиэмэх сэрии, кырыктаах кыргыhыы бара турар. Онно Ийэ дойдуларын хас уллуҥах сирин иhин Сэбиэскэй аармыйа саллааттара, ол иhигэр маннааҕы эhиги дьоҥҥут кытта, дьоруойдуу oxcyha сылдьаллар. Сүтүк муҥура суох. Гитлер сиэмэх фашистара, хаанымсах халабырдьыттара сэбиэскэй дойдубут хаарыаннаах бөдөҥ куораттарын, ахса суох элбэх дэриэбинэлэрин урусхаллаатылар, эйэлээх нэhилиэнньэни өлөртөөтүлэр. Билиэн ылбыт дэриэбинэлэрин сир үрдүттэн суох оҥоро имири эстилэр. Ол курдук, Белоруссия Хатынь дэриэбинэтин дьонун барыларын сарайга симэн баран, уоттаан кэбистилэр. Дэриэбинэни тааҥкаларынан тугу да ордорбокко үлтү күртүлэр. Сиэмэх өстөөх биhиги улуу куораттарбытын тохтоло суох буомбалыыр, кэрээнэ суох урусхаллыыр. Хас нэhилиэнньэлээх пууннар, куораттар, хас атах уллуҥаҕа сэбиэскэй сир иhин кыырыктаах кыргыhыы күнүстэри-түүннэри бара турар. Өстөөх сэриилэрэ күүстээх бэлэмнээх буоланнар, биhиги Ийэ сирбитигэр балачча дириҥник өтөн киирдилэр. Сэбиэскэй аармыйа, сэбиэскэй норуот, бартыhааннар өстөөҕү утары өлөллөрүн умнан туран хорсун-хоодуот утарсыыны оҥороллор. Биhиги, ыраах тыылга олорооччулар, туох баарынан, туох кыалларынан хаанымсах фашиhы суулларар иhин охсуhуохтаахпыт. Биhиги аармыйабытын хааччыйарга элбэх сэрии сэбэ, ас-таҥас наада. Фроҥҥа анаан итии таҥаста тигэн туттарыҥ. Уонна ким да суопсунас сүөhүтүн өлөрөн сиэ суохтаах. Туох аhы барытын, эти-арыыны фроҥҥа ыытабыт. Онон өйдөөҥ, байыаннай кэм уурааҕынан ким да көҥүлэ суох бэйэтин сүөhүтүн өлөрүө суохтаах. Ити бобууну кэспит киhи байыаннай кэм суутунан кытаанахтык сууттанан хаайыыга барыа. Эhиги өттүгүтүттэн ханнык да сыыhа-халты туттунуу суох буолуохтаах. Гитлер хаанымсах үөрэ – барыбыт өстөөхпүт. Бары кыаххыт баарынан үлэлээн-хамсаан иhиҥ. Сталин иhин! Кыайыы иhин! – диэн этиитин түмүктээтэ.

Кини кэнниттэн Торгуй турда:

– Бэҕэһээ Сиипсэбэ Кэтириис холкуос бааhынатыттан көҥүлэ суох уоран сиэмэ итигэстии сылдьан тутулунна. Ким итигэстээбит фронт туhатыгар туттарыахтаах. Ол булгуччулаах. Бэрэдьиитэл Кэтириис оҕолоругар ферма холбуур үүтүттэн нуорма бэриллэрэ тохтуур.

– Аҕалара сэрииттэн дезертирдээбэтэҕэ, дьоруойдуу охтубута. Оҕолору оройуон интэринээтигэр ыыппаккыт дуо? – кэлин эрээттэн симик ыйытыы иhилиннэ.

– Мин оройуоҥҥа киирэн ыйыталаhыам, миэстэлэрэ, бука, туолан турара буолуо.

– Биир да хаалбатын курдук итигэстээн туттарбыппыт дии. Оччо элбэх хаалбатаҕа буолуо ээ. Оччотугар бу oҕoлop хайдах буолаллар? Дуона суох хаар анныгар хаалыахтаах сиэмэ сыыhын иннигэр, ама да. Ийэ дойдутун көмүскүү сылдьан өлбүт саллаат тулаайахтарыгар…, – ким эрэ саҥаран эрдэҕинэ:

– Кинилэргэ үүт барбат. Ынахтар аhылыктара мөлтөх буолан, үүттэрэ кыра. Олох да уолан эрэллэр, – Торгуй иннин биэрбэт кырыктаах куолаhа, кини эрэ үрдүкү муҥур суут курдук, ыйытыыны саба хаhыырда.

Аччыктаан иэҕэҥнэс дьон ортотугар Торгуй эрэ тот көрүҥэ харахха быраҕылларын Николай Дмитриевич уота-күөhэ суох хараҕын дала дьиибэргээбитин таhыгар таhаарар, баҕар, бырааба cyoҕa эбитэ дуу, саҥарбата. Бэйэтин көрдөhүүтүнэн сэриигэ барбыт урукку бэрэссэдээтэл оннугар ананан кэлэн үлэлии сылдьар атын сир кыыhа Варвара Михайловна Матаннахова диэки көрөн кэбистэ. Бэйэтэ да хатыҥыр, ahapa ырбыт-сылайбыт кыыс тoҕo эрэ умса туттан олороро, дьөрү төбөтүн өрө көтөҕө сорумматаҕа. Туох баар боппуруоска барытыгар Торгуй баhылыырын, быhаарарын уонна кыыс туохтан эрэ этэ салаhа дьиксинэрин чинчийэ одууласпыт киhи таайыах курдук дьиктитик көстөрө.

Дьахтар, эмээхсин өттө күнүскү күүстээх үлэ кэнниттэн андаатар, куобах, тииҥ тириититтэн үтүлүк, бэргэhэ, кэтинчэ, баата ыстаан тигэр түбүгэр түhэн, көмүлүөк ohox сырдыгар түүн оройо ааhыар диэри, ардыгар түүнү супту иистэнэ олорор буолбуттара. Сотору фронт туhатыгар ким тугу биэрэрин хонтуораҕа испииhэктээн туппуттара. Үрүҥ, кыhыл көмүстэн араас оҥоhуктар: чаанньыгыттан-ньуоскатыттан саҕалаан дьахтар сүктэр симэҕэр диэри, ат киэргэлэ, ыҥыыр сирэйэ, дэйбиир уга, былыргы манньыаттар кырыы кырыытынан уhун остуол үрдүгэр кэккэлэспиттэрэ. Дьон куоталаhа-куоталаhа сойуомҥа суруттарбыта, сорохтор харчынан укпуттара. Бары илэ-чахчы турунан туран, тугунан эрэ кыайыыны уhансыстарбыт ханнык диэн санаанан салайтаран, туохтарын барытын, оннооҕор кэриэс-хомуруос тэриллэрин кытта харыhыйбакка аҕалан туттарбыта. Сотору ыраах фроҥҥа түгэх тыылтан итии таҥастаах баhыылкалар барбыттара. Уонна маннык баhыылкалары сэрии былаhын тухары ыытыахпыт дэhиспиттэрэ.

***

Акыым оҕонньор ыаллыы холкуоска олорор кыыhа улаханнык ыалдьан, өлөр охтуутун охтубутун истэн, сиэннэригэр көмө, доҕор буолаары күhүн эрдэ көспүтэ. Кыыhын тыыннааҕын баттаспатаҕа. «Сарыал» холкуоска үтүө суобастаахтык үлэлээн, аhыытын таhаарына сатаабыта. Өйүттэн-санаатыттан тапталлаах баар эрэ оҕото тахсан биэрбэтэҕэ. Күлбүт-үөрбүт сып-сырдык кыыhын мөссүөнэ өрүүтүн хараҕын иннигэр сылдьара. Ол кырдьаҕас киhиэхэ ыарахан этэ. Кыстык хаар кыыдамнаан эрдэҕинэ, Акыым оҕонньор бааhына күрүөтүн абырахтыы сылдьан, кутуйах хаhааhын булан, үтүлүгүн иhигэр кутан ылбыта. Ол үөрүүтүттэн эккирии турдаҕына, эрэй, сор-муҥ соҕотоҕун сылдьыбат дииллэринии, түбэhэ кэлэн, ыы-быччаччы тутан ылбыттара. Тугу да аахсыбат ыар кэм-дьыл соллоҥноох түгэнэ саба халыйан кэлэн, туура тутан, Акыым эрэйдээх хааhына сиэмэтин уорбут аатыран, хаайыыга барбыта. Онтон кини төннүбэтэ биллэр. Кини сиэннэрэ: биэс саастаах кыыс оҕо, аҕыс саастаах уолчаан, дьылҕа обургу кыhайан, кырыыс бөҕө кыттыhан, балаҕаннарын дуомугар ончу тулаайах хаалбыттара. Уолчаан ферматтан нуорма холбуур үүтүн ыла баран, холдьоҕуллан төннөн кэлээхтээбитэ. Аччыктаан кыайан саҥарбат буолбут, этэ-сиинэ испит балтын кууhан, ытыы сытаахтаабыта. Кинилэр өр барбатахтара. Кырыыстаах кэм сойуо аhыыта хабырыйбыт оҕолор эрэйдээхтэр тоҥмут өлүктэрин булан, бэйэтэ да сутаан, тайахха тэптэрэ сылдьар эhэлэрин убайа Силип Алааhап оҕонньор кэлэн, чычаас иин оҕото хаhан көмпүтэ. Кырдьаҕас киhи ытыы-ытыы, ытыhынан сири таптайа-таптайа, төкүнүйэ сылдьан айманыыта көрүөххэ дьулаан этэ.

Ол курдук көрөр-истэр харалтата суох хаалбыт сэрии оҕолорун дьылҕалара сор суоллаах хаhыы буолан быдаҥҥа көппүтэ.

***

«Сырдык суола» холкуос хонтуоратыгар сүбэ мунньах буола турар.

Варвара Михайловна, эдэр бэйэлээх сааhыгар тэҥэ суох олох олорбут аҕам дьахтардыы нүhэрдик туттан, оттомноох-дуоспуруннаах куолаhынан саҥаран барда:

– Табаарыстар! Арҕаа Аҕа дойду Улуу сэриитэ кытыаста умайар. Гитлер хааннаах үөрдэрэ, сиэмэх фашист аармыйата кимнэр кимэн иhэр. Биhиги саллааттарбыт кыырыктаах кыргыhыыга үгүс хаан тохтуулаах силлиэрбит сэриигэ хорсуннук-хоодуоттук охсуhаллар.

Оттон биhиги манна сэриини дaҕaha сабардаабыт суту кытта эрдээхтик, күүспүт кыайарынан, эрийсэ сатыыбыт. Холкуоспут сүөhүтүн барытын миэстэҕэ кыстатар кыах ончу суох. Райком ыйааҕын ылынан, баар cүөhү ахсаанын энчирэппэт, аҕыйаппат yypaaҕap олоҕуран, дьэ хайдах дьаhанан сүөhүбүтүн этэҥҥэ кыстатабыт диэн сүбэлэhэ муhуннубут. Бириэмэ ыгым, үлэ үгүс. Райком ити үлэбитигэр тэрийэр дьоҕурдаах хоту дойдубут ыраах оройуоннарынан сылдьан үлэ бөҕөтүн үлэлээбит, сырыы бөҕөнү сылдьыбыт Сергей Сидорович Омуковы анаан ыытта. Кини кэллэ кэлээт, быhайын фермаларбытын кэрийэн сүөhүлэрбитин, сылгыларбытын көрбүтэ. Нэhилиэкпит сирин-уотун барытын чинчийбитэ. Кини туох түмүккэ кэлбитин, туох этиилээҕин истиэҕиҥ. Баhаалыста, Сергей Сидорович.

– Табаарыстар! Кырдьык, кытаанах өтөр көрсүллүбэтэх кыhын иhэр. Эhиги элбэх сүөhүлээх-сылгылаах холкуоскут. От ончу кыра. Сайын үс биригээдэ тэринэн, өрүс эҥээрдээх оройуон икки ыраах нэhилиэгэр уонна биир үүнүүлээх үрэхтээх бэйэбит сирбититтэн-уоппутуттан салгыы сытар кырыы нэhилиэккэ оттоотубут. Элбэх сүүрүү-көтүү, кэлии-барыы, көрдөhүү түмүгүнэн биэрбит сирдэрин олох тыатын саҕатыттан сири кырсынан биир салаа оту хаалларбакка оттоотубут. Билигин биригээдэлэр cүөhү кыстыан сөптөөх хотонун өрөмүөннүү, тута сылдьаллар. Тараҕай нэhилиэгин Өргөстөөҕөр сылгылары кыстатыахпыт, сорох сылгылары бэйэбит үрэхпитигэр дэстибит. Онно миэстэлэргэ хаhаа-кыбыы тутулла сылдьар. Онтон атын икки сиргэ субай сүөhүнү, ыанньыгы үүрүөххэ наада. Ферма сэбиэдиссэйэ Исээкэбинэ, көhүөхтээх сүөhүлэри аттара сырыт. Оттон сылгылары Киргиэлэй Испирдиэнэбис дьаhайар ини.

– Быhайын райком дьаhалынан үс биригээдэ тэрийэн оттоппуппут абыраллаах эбит. Оттон тыыран-аттаран көрүөхпүт. Алаастар аанньа от биэрбэтилэр, үрэхтэр да ортону быдан кыайбаттык үүннүлэр. Ити үс көс сүөhүттэн орпутун үксүн үрэхтэрбитигэр кыстатыаҕыҥ. Хаалар сылгылары эмиэ онно. От олох кырыымчык. Эрдэттэн ханна эмит эбилик дулҕалаан, былах быhан хаhаанан кэбиhиэҕиҥ. Урут быспыппыт да буоллар, баҕар ханна эрэ орпута буолуо. Хатыҥ лабаатын син элбэх сиргэ сиилэстээбиппит, ол улахан көмө буолуо, – Киргиэлэй Испирдиэнэбис-Торгуй олорунан кэбистэ.

– Чэ, ити курдук дьаhаныаҕыҥ. Өссө биирдэ суоттанан көрүҥ. Хас сүөhүнү, сылгыны ханна кыстата туруорарбытын испииhэктээҥ. Хас ферма, сылгы хаhаайыстыбата төhө оттооҕун, сиилэстээҕин, хомустааҕын, былахтааҕын өссө ханна xahaac туохтааҕын учуоттааҥ- ҥыт, Исээкэбинэ, Киргиэлэй Испирдиэнэбис, миэхэ түhэриҥ. Ону өссө төгүл бэрэбиэркэлээн, ааҕынан көрөн баран, Сергей Сидорович биhикки райкомҥа араапар суруйуохпут, – Варвара Михайловна мунчаарбыт бэйэтэ арыый сымнаабыт көрүҥнэннэ. – Уонна өссө биир этиилээхпин. Үрэхтэр күөллэригэр муҥха тэрийэн, дьону быыhыахха наада. Дьон аччыктаан эрэр. Ону Сергей Сидорович, эн дьаhай. Маайа Исээкэбинэ, сэппэрээтэрдэммит үүт түҥэтиллибититтэн ордугунан тарда оҥорон барыҥ. Ону ферма аайы тиэрдиэххэ наада. Кыhын үүт суоҕар наада буолуо. Тиит мастары охторон субаларын хаhааныахха, бэлиэртэн билигин ону кыайан булуммат дьоҥҥо түҥэтиэххэ. Маhы бэйэтин оттукка туттуохпут. Итини, Сергей Сидорович, эмиэ эн дьаhай эрэ. Эн куораттан сиэмэ булан таhаараҥҥын, абыраатыҥ дии. Дьоҥҥо ас суох – иэдээн, оҕону-урууну быыhыахха наада. Cүөhү эрэ күндү буолбатах. Үлэhит тугу эрэ аhыыр буоллаҕына, үлэни кыайан үлэлиир. Обком, райком нуорма бурдук анаан абырыыра буоллар.