Читать книгу: «Yazılmayan yazı»

"Xatirə Ədəbiyyatı" silsiləsindən 11-ci kitab

© Sabir Əhmədli / Yazılmayan yazı

© "XAN" nəşriyyatı / Bakı / 2022 / 192 səh

Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi

* * *

Müstəqilliyimizin ilk xalq vazıçısı

Sabir Əhmədli zamanının reallıqlarım əsərlərində təsvir edən tanınmış qələm ustası idi. O, gördüklərini və eşitdiklərini olduğu kimi düzü-düzünə yazırdı. Bu əsərlərdə cəmiyyətdəki çatışmamazlıqların, kəm-kəsirlərin əks edilməsi isə sovet ideologiyasına qulluq edən məmurların ürəyincə olmurdu. Ona görə də uzun illər kitablarının çapına əngəllər törədilir, əsərlərinin təbliğinə, yayılmasına imkan verilmir, ona soyuq münasibət bəslənilirdi.

Sabir Əhmədlinin əsas günahı mədhiyyəçi olmaması idi. Sovet ideologiyası təbirincə desək, yazıçı gərəksiz həqiqətdənsə, sosializmin nailiyyətlərini tərənnüm etməli idi. Böyük nasir ona edilən təzyiqlərə gərgin əməyi, çoxsaylı roman və povestləri ilə cavab vermişdir. Bəlkə də bu səbəbdəndir ki, Sabir Əhmədli ədəbiyyatımızda ən çox – iyirmidən artıq roman yazan sənətkardır.

Yaradıcılığının başlanğıcında "Arabaçı" hekayəsi ilə tanınan yazıçı illər keçdikcə "Aran", "Pillələr", "Görünməz dalğa", "Yamacda nişanə", "Toğana", "Dünyanın arşını", "Qan- köçürmə stansiyası", "Yasamal gölündə qayıqlar üzür", "Gedənlərin qayıtmağı", "Kütlə", "Axirət sevdası", "Şəhid ruhu", "Uyuq", "Yazılmayan yazı" adlı əsərləri ilə ədəbiyyatımızda özünə möhtəşəm mövqe qazanmışdır.

"Yazılmayan yazı" əsəri Sabir Əhmədlinin vəfatından sonra çap olunan ilk romanıdır. Avtobioqrafik səciyyə daşıyan roman ixtisarla birinci dəfə 2010-cu ildə nəşr edilib. Hazırda ixtiyarınıza verdiyimiz bu kitab isə həmin nəşrin ailəsinin icazəsi ilə daha bir qədər ixtisar edilmiş variantıdır. Əsər yazıçının ən irihəcmli romanıdır. Onun bütün əsərlərində olduğu kimi bu romanda da cəmiyyətin alt qatlarının həqiqəti öz ifadəsini tapıb.

Müəllif əsərində uşaqlığından başlamış ahıl çağlarınadək yaşadığı illəri özünəməxsus təhkiyə ilə oxucuya çatdırmaqla rastlaşdığı insanlar, hadisələr barədə öz obyektiv münasibətini bildrimişdir. "Yer-yurd" bölümündə doğulduğu bölgə haqqında, "Soy-kök" bölümündə nəsli, qohum-əqrəbası, "Üç qardaş, bir bacı" bölümündə ailəsi barədə xatirələrini yazmışdır. Sonrakı bölümlərdə uşaqlıq illərini, tələbəlik illərini, rayon mərkəzində müəllim, məktəb direktoru işlədiyi illəri təsvir etmişdir. "Qırxdan bir əskik" adlı son bölümdə isə, o, "Ədəbiyyat qəzeti" ndə işlədiyi 39 illik bir dövrü əhatəli formada qələmə almışdır. Bu bölümdə həm də həmin dövrün görkəmli alimləri, yaradıcı şəxsləri, siyasi xadimləri haqqında da dəyərli məlumatlar, müəllifin onlara münasibəti əks olunmuşdur. İkinci Dünya müharibəsində göstərdiyi şücaətə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüş böyük qardaşı Cəmil Əhmədov, Qarabağ uğrunda döyüşlərdə qəhrəmancasına həlak olan oğlu Məhəmməd haqqında xatirələri də həyəcansız oxumaq mümkün deyil.

Xalq həmişə onu sevənin dəyərini verir. Elə ona görədir ki, Sabir Əhmədli müstəqillik dövrümüzün ilk xalq yazıçısıdır.

Rövşən Yerfi

Yazılmayan yazı

Bu böyük sənətkarlarımızın təvazökarlığından irəli gəlmişdir; özündənsə başqalarından, daha maraqlı insanlardan və daha dəyərli hadisələrdən yazmalı. "Başına gələnləri yazıb" deyir, çox halda əsəri də, müəllifi də qınayırlar. Bu millət qədimlərdən bəri möcüzəni adidən, təxəyyülü gerçəklikdən üstün tutmuş, əsərə də, yazıya da bu sayaq yanaşmışdır.

Yalnız yazıçının yox, hər kəsin özündən danışmağı öyünmək sayılır. Ədibin "özündən danışmamağı" bir də oradan irəli gəlir ki, o, oxucunu öz yaşayışından, həyat macəralarından hali etmək istəmir. Onun elə gizlincləri, sirləri olub, onları oxuculara bildirməyə, açıb tökməyə lüzum görməyib.

Öz həyatını yazmamaq inadı bəlkə, yazıçının oxucuya inamsızlığından, yaşayışını örtülü, sirli saxlamaq niyyətindən və nəhayət, yazı sənətini hamının bacaracağı bir peşə həddinə endirməmək qənaətindən baş vermişdir. Yazmaq, kitab bağlamaq axı, vergidir. O, hər kəsə nəsib olmur. Müqəddəs kitabımız "Quran" da vergidir, göylərdən enmiş bir möcüzədir.

Sabir Əhmədli

20 iyul 1998-ci il

Yer-yurd

İndiyədək mən şəcərəmi, babamdan o yana ayırd edə bilməmişəm. Bunu çox adam bilir, ulu babasınadək sayır. Bəzən də görürsən özlərinə nüfuzlu, sayılan bir soy-san uydurur, aparıb tarixi şəxsiyyətlərə çıxarırlar. Nəsillə öyünmək böyük işdir, nəsilli-köklüsənsə nüfuzun qalxır. Bəy, xan, cəddi-baba, sanballı sayılır.

Sovet hökuməti təzə qurulanda, ondan sonra əksəriyyət nəslini danır, əfəndi, bəy, xan soyadından qaçır, imtina edirdilər. İndi bunu arayır, bəyləri, xanları, molla, mir, seyidləri dirildirlər.

Keçmişlərdə bizim millət başlıcası filankəs oğlu, filankəslərdən, filankəs uşağı təki tanınıb, çağrılıblar. Bizdə məsələn, Nəcəfqulu uşağı, Rüstəm uşağı, Səhliyallar… tanınıb, tanıdılıblar. Adı tanımlı, nəsli-kökü olmayanlarsa yeri, kəndi, ayamasıyla çağırılıblar, nişan veriliblər.

Hüseyn ağa nəsli gedib çıxır İbrahim xana, Pənah xana. Bunların Cəbrayılda, yalda böyük evləri vardı. İyirmi-otuz otaqdı. Sovet vaxtı oranı xəstəxanaya çevirdilər. Həyətdə iri xar tut ağacı vardı. Anamgil onlardan həvəslə danışır, xanımların davranış, əyləncə və istirahətindən söz açırdılar. Tutu iynə ilə yeyirmişlər. İynəni xar tuta sancır, qaldırıb qoyurmuşlar ağızlarına. Həm rahat, həm də əl-ovucları xar tutun şirəsinə, boyasına bulaşmırmış. Hüseyn ağanın oğlu Firuz ağa, başqa bir oğlu da varmış. Cəbrayılda, Qurban təpəsi səmtdə Qalalı qəbristanında dəfn olunublar. Nə Hüseyn ağanın, nə övladlarının qəbirləri bilinmir. Onu bizim nənələr, babalar bilərdilər. Onlar da dünyadan çoxdan köçüblər, soruşub öyrənməmişik.

Cəbrayılın yiyəsi Hüseyn ağa imiş. Onu görənlər vardı. Təhməz oğlu Hüseyn Hüseyn ağadan, Cəbrayılın keçmişindən maraqlı söhbətlər danışırdı. Şəhriyar Quliyev Tariyelgillə köməkli Cəbrayılın tarixini, etnosunu yazıblar. Orada Hüseyn ağa barədə də söz var. Mən hər dəfə Cəbrayıla gedəndə, Şəhriyargillə görüşəndə deyirdim: – Siz Təhməz oğlu Hüseyndən yapışın, onu dilləndirin, o nə söz desə, bütünlükdə yazın. Cəbrayılın yaxın tarixini o, yaxşı bilir, gördükləridir. Təhməz oğlu Hüseyn doxsan yaşdan artıq yaşadı, bu yaxınlarda rəhmətə getdi. Oğlu Bəhlul mənim yaşıdım, dostumdu. Hüseyn kişinin qızı Bakının hansı rayonundasa xalq hakimidir.

Təhməz oğlu Hüseyn üzdən bir qədər sərt, soyuq görünsə də mehriban insandı, oğlu Bəhlulla yaşdaş dost olduğumuza görə mənə isinirdi. Onun söhbətlərini məmnuniyyətlə dinləyirdim. Təhməz oğlu Hüseyn bizə əsl comərd, kişi sifətin-də görünürdü. Sürməyi kalife şalvar-rubaşqa geyirdi, furaşka qoyurdu, uca hündür adamdı, ağbənizdi, gözləri göyə çalırdı. İti, kəskin baxırdı. Onu Çinar kəhrizinin Yarəhmədliyəcən uzanan arxının üstdə, dikdən keçən yolda atlı, gah piyada çox görmüşdüm. Boyu elə uca idi ki, elə bil ucalığından bir qədər əyilmişdi. O yan, Nəcəf uşağının bağı onlarındı, məhlələri də Yarəhmədliylə Qalalının arasında idi. Üst yal hərbi şəhərcikdi. Oraya – hərbi sərhədçi bölməsinə bunca yaxın olmaqları elə bil onların sayılmağını xeyli artırmışdı. Sərhəd dəstəsilə qonşuluq Nəcəfqulları hərbi rütbəyə yaxınlaşdırmışdı. Sərhədçilər bədöy atlarını Nəcəfqulların həyətləri arasından arxa endirir, yuyur, çimdirir, qaşovlayır, sonra da çəkib, başıyuxarı «otryada» aparırdılar. Sərhədçilərin hamısından yad bir qoxu gəlirdi, sarı, kürən cavanlardı.

Yaraşıqlı zabitlər, gözəl geyimli komandirlər vardı. Ən gözəl atlar onlar minəndi. Hərdən atlanıb yal-yamaca, yollara gəzməyə çıxırdılar. Sərhədçilərin məskəni, Cəbrayılın yalında doğrudan-doğruya bir şəhərdi. Ağ daş-divarlı, qırmızı dəmir-taxtapuşlu, açıq, uzun eyvanları olan binalardı. Sərhədçi dəstənin qərargahı da orada, başda idi. Sarıbəniz sərhədçi məmurlar gözəl-göyçək zövcələri ilə hərdən kənd arasında görünür, gəzir, bazarlıq eləyirdilər. Cümə – yalnız bazar günləri toplandığından, onlar bu gün araya çıxır, həftəlik ərzaq-azuqə, meyvə alıb aparırdılar. Özlərinin də görünür ehtiyatı vardı. Tövlələrdən o üz, onların peyinliyinə, dərə aşağı çeşid-çeşid konserv qutuları, başqa qablar tullanırdı.

Hərbi şəhərcik bir özgə aləmdi. Onların nə üçün burada olduğu sorğusuzdu. Kimsə belə sual verməzdi. Buradan, bizim yallardan baxanda çox-çox enişdə qırılmış sarı sim, tel təki parçaparça Araz işarırdı, o çay sərhəddimizdi. İranla bizim aramızdı. Çay yatağından o üz pərdə-pərdə uca dağlar göyərirdi. Bu sərhəddin nə zaman yarandığı, nə demək olduğu barədə kimsə danışmırdı.

Təhməz oğlu Hüseyn mənə bir kərə danışmış, adını da çəkmişdi. Hərbi şəhərcikdən o üz dərə, bizim Dəyirman dərəsi çağırdığımız, şəhərciyin məşhur yeri vaxtilə bir erməni hampasınınmış. Dərə o üz-bu üz kələsərlik, üzümlükmüş. Orada erməni taciri üzüm becərtdirir, şərab zavodu işlədirmiş. Girli qazanc götürürmüş. Hüseyn ağa Yaponiyaya səfərə gedibmiş. Oradan özünə bir gözəl fayton alıb gətirir. Dəyirman dərəsinin o üzündə, El yolunun bəri başında el-oba yığışıb Hüseyn ağanı qarşılayırlar. Xankişi bir qoç qurban kəsir. Xankişilərin evi bəlliydi, dərənin ayağında dəmir taxtapuşlu tək bir evdi.

Hüseyn ağaya çatdırırlar, erməni siz olmayanda özünü namussuzcasına aparıb, qadına sataşıb. Səhər erkən Hüseyn ağa çıxıbmış araya. Çinarın altında, meydanda erməni hampası ilə qarşılaşır. Erməni ağaya salam verir: – "Sabahın xeyir, ağa!" – deyir. Hüseyn ağa cavab əvəzinə mauzeri ilə erməni hampasının düz alnından vurur. Öldürür onu. Böyük bir iş açılır, Ağa bir ara gedib Sank-Peterburqda qalmalı olur…

Bunu da mənə Təhməz oğlu Hüseyn danışmışdı.

Cəbrayılın tarixçəsi barədə az şey bilirik. Bununla kimsə maraqlanmırdı. Maraq yeni – sovet quruluşuna, onun yaranışına idi. Etnos tərpədilməli deyildi. Bu elm son vaxtlar yayılmış, mahallar, qəzaların tarixçəsi qələmə alınmışdır.

Şəhriyargilin kitabı bu baxımdan dəyərlidir.

Doğulduğum yerin tarixçəsi və coğrafiyasından mən əsərlərimdə az-çox soraq vermişəm. Bir də dönürəm ona: Bu yerin tarixçəsi lap qədimlərdən başlanır. Üzü Ziyarata dayananda, Cəbrayılın sol yanı Laçın, Qubadlı, Həkəri boyu üzyuxarı dağlardı. Şimal səmtdən – Ağcakənd və Dolanlardan Qafan dağları görünür. Başda Ziyarat dağıdır. Bu dağ ətrafdakı bütün zirvələrdən ucadır, divar təki sal dağdır, Ziyaratın o üzü Tağ, Kirs dağlarının meşəli ucalıqlarıdır. Ondan sağa yenə dağlardır, Hadrut səmtə, Balyand dağına gedib qovuşur. Ziyaratın hər iki yanından Araza doğru uzanan qollar getdikcə alçalır, dağlar təpələşir, axırı gedir düzəngaha çıxır. Arazın qırağında bu torpaqlar tükənir. Oradan o yana örüş-örəndir. O tayda yenə dağlar ucalır, Qaradağ silsiləsi yüksəlir.

Beləliklə, Cəbrayılın coğrafiyasını bu sayaq aydınlaşdırmaq olar: Ziyaratdan Araza, Şimaldan Cənuba, Dağ Tumas, Həkəri çayından Şərqə – Balyand dağlarına doğru. Balyandın o üzündən Qarabulaq – Füzuli torpaqları başlayır, Ziyaratın o üzü Hadrut, daha o yanlar Şuşa ərazisidir. Həkəridən o yana Qubadlı, Zəngilandır.

Cəbrayılın ən məhsuldar torpaqları Arazbardır, taxıl yerləri başlıcası Quycax, Daşkəsən səmtdədir. Dağavarda sərin bulaqlar var – Ayı bulağı. Tanınmış, sayılan ocaq – Hacı Qaraman, Ziyarat ətəyi, Sirik yaxınlığındadır. Qaraman nəslinin insanları da orada dəfn edilmişlər. Bütün el Qaraman ocağına and içir, uzaqlardan oraya qonaqlar gəlir.

Siftə gedişimdi Qaramana. Bir dəstə qonaqdıq. Kəndin kişiləri qarşıladılar. Biz qədim mədrəsəyə yollandıq. Yıxılan dam dirəyindən bəlli. Mədrəsə bir iri damdı, üst torpaqdı, qapısı görünür, meşədən kəsilmiş palıd girdınından idi. Qapının tərpənə bilməsi üçün həngama əvəzinə, ağacdan girdə fır düzəltmişdilər. Fır topuğ çökəyə girir, qapını açıb bağlamaqdan ötrü fırlanırdı.

Bir iş təəccüblüydü. Bu iri damın üstünü torpaqla necə örtmüşdülər torpaq havada, tavanda dayanmışdı. Anlatdılar. Əzəlcə torpağın altını qazmış, kürümüş, çıxarmış, beləliklə üst bütöv, sal qalmışdı.

Xırda hücrələr vardı, burada tələbələr qalırmışlar.

Mədrəsənin nə zaman tikildiyi divara ərəb əlifbası ilə yazılmışdı. Əski əlifbanı mən oxudum. Min altı yüz… neçənci ildisə dürüst yadımda qalmayıb.

İş burasında idi ki, el-obanın tanıyıb and içdikləri bu ocaq baxımsız, tör-töküşdü. Şagirdlərin keçmişdə qalıb, yaşadığı hücrələrdə hinduşqa, toyuq-cücə saxlayırdılar, dana-buzov buraxılırdı buraya, dini mərkəz, müqəddəs guşəyə. Bu yeri büsbütün çirkaba, üfunətə bulamışdılar. Guya oraya güvənir, ziyarətgah, pir sayırdılar. Hücrələri o kökdə görəndə mən bərk hirsləndim. Bizim əmiuşağı səmtdən qohumlardan buraya yaxın yaşayan vardı. Araya çıxdılar. "Ayıb döyülmü, bəs, el-obanın yüksək tutduğu, and yeriniz olan qədim ocağı, allah evini bu kökdə saxlayırsınız? Toyuq-cücə hininə çevirmisiz! Bura tarixi abidədir".

Eşitmişdim Molla Vəli Vidadi buralara, Vaqiflə görüşə gələndə baş çəkərmiş. Deyilənə görə o, yaxındakı Şıxlar qəbristanında basdırılmışdı. Vidadi həmin bu mədrəsədə dərs də verərmiş əkinçi balalarına.

Mədrəsəni, məscidin içini oradaca təmizlətdik. Tapşırdıq ki, dana-buzov, toyuq-cücə saxlamasınlar orada, ayıbdır. Günahdır!

Cəbrayıl əhlinin yaylaq yeri keçmişlərdən Ziyarat dağı olmuşdur. Yeyib-içənlər Ayı bulağının üstünə gəlirdilər. Rəhmətlik anam danışardı, Ziyaratda ailəlikcə necə yaylayıblar. Bu yaylaq əlbəttə böyük qoyun, mal sürülərinə darlıq eləyərdi. İri sürülər, ilxılar Bazarçaya tərpənirdi, Ziyaratsa az adam, təkəmseyrək ailələr üçün əlverişli imiş. Tərəkəmə, bizim heyvandarlar Sisyan, Bazarçay dağlarına gedərdilər. Cəbrayılın hər bir obasının, kəndinin orada, Bazarçaydan üz yuxarı dərə boyu yurd yerləri vardı. Hər kəsin yurdu öz kəndinin adıyla bəlliydi. Ermənilər Zəngəzuru, oraları aldılar. Qoymadılar tərəkəmə elləri dədə-baba yaylaqlarına köçsünlər. Hər daş-qayası türkcəazərbaycanca adlandırılmış dağlar min illərdən bəri tərəkəmə yaylağıydı. Bazarçaydan o üz, gedib çıxır Biçənəyə, Şahbuz üstünə, Batabata, bir yandan da Ordubada. Bazarçay səmtdən də Azərbaycan Naxçıvanla birləşir, torpaqlar bikirləşirdi. Necə ki, aşağıdan, dəmir yolu boyu Meğridən də Azərbaycan qədim torpağı Naxçıvanla birləşirdi.

İndi, büsbütün dəyişmişdir. Ermənilər əzəlcə Göycəyə, Şərura, Qəmərliyə, Vedibasara, Basar-Keçərə yiyələndilər. Sonra bizim Sisyan, Bazarçay yaylaqlarımızı tutub, oraya getməyimizə yol vermədilər. Daha sonra böyük işğal başladı. Dağlıq Qarabağdan üstəlik, Qarabağın başqa yerlərini şəhər, kəndimizi işğal etdilər, hərbi yolla, rus imperiyasının yardımı ilə Azərbaycan torpaqlarını qamarlayıb tutdular. Şuşa, Ağdam, Kəlbəcər, Laçın, Zəngilan, Qubadlı, Füzuli, Cəbrayıl keçdi erməni hərbi qüvvələrinin caynağına. Azərbaycan torpağının gözəl guşələri gündüzün günortasında hayasız bir basqınla, Kremlin qurması ilə zəbt edildi, yurdları, ev-eşiyimizi taladılar, arvad-uşağı qızgəlini girov apardılar. Başlayıblar əkib-biçməyə bizim torpaqlarımızı. Ermənilər arxayınlaşıb, günü-gündən oturaqlaşır, yerlərini bərkidirlər. Erməni Kəlbəcərin İsti-suyunu, qızıl-mis mədənlərimizi torpaq qarışıq qazıb, kürüyüb aparır. Qarabağın bir milyon əhalisi cındır çadırlarda, Biləsuvarın, Muğanın düzlərində, ilan mələyən çöllərdə qırılır.

Dolaşıq bir işə düşmüşük. Heyf səndən, Qarabağ, heyf səndən Şuşa! Yazıq sənə Ağdam! Qalxmalıdır! Daha millət ovunmamalı, yeriməlidir düşmən üstünə. Körpəmizdən ağsaqqaladək hamı – Vətənin bu yaralı, parçalanmış günündə döyüşə girməliyik. Bizim istəyimiz haqdır, biz öz halal, doğma torpaqlarımız uğrunda döyüşə başlayırıq.

Mən sıra ilə, keçmişdən başlayıb aramla gələcəkdim. Dərd məni oynadır. Qarabağ, bu müharibə, qaçqın-köçkün, durum barədə sakit danışmaq olmur.

Yasamala qalxan pillələr doludur Qarabağın qaçqın uşaqlarıyla. Körpə cocuqlardır, eləsi var üç, dörd yaşında. Bunların Vətəni yoxdur, yurdu yoxdur. Bunlar yataqxana künclərində, eləsi var olacağa, otağa çevirdiyi tualetdə, daha harda, Mil-Muğandakılar ağcaqanadların sürü-sürü dolaşdığı cındır, dəlmədeşik çadırlarda doğulub, işıqlı dünyaya gəliblər. O gün bir kişi ilə tanış olduq. Soruşuram: Adın nədir? Deyir Qaçay. Qaçqındır. Dedim gərək bundan sonra küll Qarabağın bütün cocuqlarının adını dəyişib, qoyaq Qaçay.

Qaçqınlığı körpələr vecinə almır. Onların yurdu yataqxana dəhlizləri, ata-anaların dərdindən çərlədikləri dağlardan, bağlardan şirindir. Körpələr, dörd-beş yaşlılar oraları görməyiblər, gözlərinin qabağına gətirə bilmirlər. Körpələrin görmədiyi, tanımadığı torpaqlar, yurdlar züryətsizdir, daha oralarda körpə doğulmur. O sulardan içmir, o çörəkdən yemirlər. Qayıdacaqlarmı? "Pilləkan uşaqları" necə yanaşacaq, necə baxacaq dədənənələrin nisgildən can verdikləri torpaqlara, viranə ev-eşiyə!

Yurdsuz, evsiz-eşiksiz adam necə olar? Bunu bir ruhən araşdıran varmı? Olacaqsız, məskənsiz insan nə halda yaşayır? Elə bil əyləşdiyin kətili çəkiblər. Havada qalıbsan, bütün varlığında bir boşluq istinadsızlıq var. Belə, bu kökdə yaşayır qaçqın. Torpaq, bağ-bağat insanın cismini canlandırır, ayağının altını bərkidir, vücudunda bir sabitlik, durum yaradır. Baxırsan qaçqın kişilərə, qaçqın qadınlara, bunların varlığında bir çəkisizlik var. Kosmonavta dönüblər bədbaxtlar!

Vətən, ev-eşik, doğma torpaq insana, onun halına necə əsər göstərir? Bunlar araşdırılmalı, qaçqın ruhu-xassəsi, davranışı-psixolojisi öyrənilməlidir. Bir həqiqət var: Ermənistan respublikası, ondan qabaq Ermənistan "ölkəsi" kimsənin yox, ancaq Azərbaycanın torpaqları sayasına yaranmışdır. Ermənilər İranla Rus imperiyası arasında Türkmənçay, Gülüstan bağlaşmalarından başlayaraq İrandan köçürülüblər bu yana, Qarabağa, İrəvana. XIX əsrin başlanğıcında İrəvan xanlığının əhalisinin səksən, doxsan faizi biz – azərbaycanlılar olmuşuq. Demoqrafik statistika var, tarix var. Yavaş-yavaş Gömrü, Qara kilsə, Göyçə, Vedibasar tutulub. Nəhayət, axırda Qarabağ!

Yüz illərdir onlar bizə qəsd eləyirlər. Bütün qonşular arasında bizim satqın düşmənimiz onlardır. Bizə qarşı törətdikləri əməllərdən ağlımız başımıza gəlmir. Giclikdən, başısoyuqluqdan əl çəkmirik. Budur bizim mentalitetimiz, milli çatışmazlığımız.

Azərbaycan ölkəsinin başına gəlmiş bu hadisələrin, bu mağmınçılığın nədən törəndiyini, necə, nə üçün baş verdiyini hey düşünürsən, bir yana çıxara bilmirsən. Nədən oldu axı, bunca şəhər-kəndlərimiz erməni əlinə keçdi? İndiyədək də ermənilər şəhər, kəndlərimizdə meydan sulamış, əhaliyə əziyyət vermiş, hətta Bakını ələ keçirmişlər. Amma bütün bu alçaqlıqların cavabı verilmiş, ermənilər qovulmuşlar. 1918-20-ci illərdə onlar çox azğınlıqlar törətmişlər.

Daşnaksyütun dığalar Bakıda, Şamaxıda, Salyanda, Nəvahidə çox qanlar tökmüşlər. Bütün bu fitnəkarlıqda satqın azərbaycanlılardan istifadə etmişdilər. Baxaq,"iyirmi altılara". Qondarma-qurama Bakı hökumətinə xalis daşnak olan Şaumyan başçılıq eləmiş, iyirmi altıdan ən azı on altısı erməni olmuşdur. Şaumyanın ən yaxın silahdaşı azərbaycanlı Məşədi Əzizbəyovdu. İndi sənədlər çıxır ortaya. Leninin Şaumyana məktubları çap olunur. Aydın olur ki, Lenin hamıdan artıq Şaumyana inanırmış Qafqaz məsələsində, buranın işğalında onunla ünsiyyət saxlamış, ona söykənmişdir. Azərbaycanı, Bakını almaq, tutmaqdan ötrü Daşnaqsyütun himayədarı Şaumyan bolşeviklərin ən inandığı sima olmuşdur. Bəs, Əzizbəyov nə ağılla gizli qayəsi Azərbaycanı məhv etmək olan bu erməni hökumətinin tərkibinə girmişdi? Bakının, Şamaxının körpəsindən ağbirçəyinədək süngüyə taxılanda Əzizbəyov bunu törədən hökumətin başçılığında necə qalmışdır? Hansı qeyrətlə, hansı ürəklə? İndi adını daşıyan prospektdəki nəhəng heykəl, qolunu göyə açıb harasa çağıran kişi satqınlıq, xəyanət abidəsi deyilmi? Kirovun heykəli təki bu abidə də darmadağın edilməli, ya da altından iri bir bildiriş vurulmalıdır: «Satqın». Əzizbəyov şüurlu, istər şüursuz, millətinə qarşı xəyanət yolunu tutmuşdur. Erməni bizi ağılsız yerinə qoyub, istədiyi yola yönəltmişdir. Elə həmin yolla sonralar, axırıncı hərbi münaqişəyədək bizimkilərin arasından, öz içimizdən erməniyə bağışlanmazcasına qulluq göstəriblər. Yeri gələndə hakimiyyət ehtirası, vəzifə mənafeindən yana erməniyə işləyiblər. Sübuta, şahidə ehtiyac yoxdur. Baş vermiş hadisələri öyrənib bildikdə, görürsən erməni böyük himayədarı Rus imperializminin, Moskvanın yardımına güvənib. O biri yandan KQB-yə satılmış, Rusiyaya xidmət edən imperializm agentlərinin əliylə altdan-altdan bu işləri yeritmişlər. Ən dəhşətlisi, bütün bu cinayətlər cəzasız qalmışdır. Cəzasızlıq yeni-yeni cinayətlərə şirnikləndirmişdir. Eləcə də sonralar hakimiyyətdə qalmaq istəyən MK-nın birinci katibləri, Nazirlər soveti sədrləri, digər yüksək vəzifə tutanlar ən çox Moskvada çalışan, baş mövqelərdə iş görən ermənilərdən çəkinmiş, onlarla hesablaşmış, erməniyə gözün üstə qaşın var deməmiş, həmişə ermənidən həsləmişlər. Mikoyana, Baqramyana münasibət, onlarla ünsiyyət, ermənilərin rəğbətini qazanmaq istəyi güdülmüşdür. Moskva, rus dövləti iki yüz ilə yaxındır hayları başa adladır, bizi həmişə onların ayağına verir. İndi isə bizə düşmən kəsilmiş erməniylə hərbi müqavilə bağlayır, müttəfiq kimi sənədlər imzalayır. Azərbaycana qarşı qəsd etmiş, təcavüzə varmış, torpaqlarımızı tutmuş erməniyə nəinki havadarlıq edir, onu açıq-aşkar dəstəkləyir. Rusiya öz hərbi qüvvəsini gətirib Ermənistana, bizimlə döyüşə yönəldir.

Rusiya heç vaxt Azərbaycanın müstəqilliyinə qol qoymazdı. Araz boyu, İran torpaqlarının qarşısı ilə düzülmüş rus əsgərləri qovuldu. Çıxdı bizim ölkədən. Rusiyanın cənub sərhədləri çəkildi Mahaçqalaya, Dərbəndə. Hələ orada toxdasa… İndi Rusiyanın əlinə girəvə düşdü, basıb gəldi. Bizim Arazqırağı, Arazbar-Qarabağ torpaqlarını ermənilərlə əlbir tutdular. Araz boyunca yenə rus əsgərləri düzüldü.

Sovet İttifaqının yıxılmağı ilə sərhədlərin dəyişməsi, daralması Rusiyanı yandırmışdı, dözə bilmirdi. Axırı bu sayaq, erməni təcavüzü ilə yenə də öz sərhəddini İranla Sovet hökuməti vaxtındakı yerəcən bərpa etdi. İran çox vaxt Azərbaycana, Türkiyəyə qarşı birləşdikləri, ənənəvi müttəfiqləri Rusiya əvəzinə, Azərbaycanla sərhədi olmaq istəməzdi: onun ən yaxın qonşuluğunda, İrandakı azərbaycan-türklərini ürəkləndirən bir azad ölkə yaransın, artsın. Günü sabah güney Azərbaycan azad, müstəqil qardaşlarına qovuşsun, qurtulsun.

Hökumətlər dəyişir, quruluşlar bir-birini əvəz edir. İnqilablar olur, imperiyalar parçalanır, amma siyasət qalır. Bu baxımdan Rusiyanın ənənəvi siyasi-beynəlxalq münasibətləri yüz illərdən bəri həmişəki təki saxlanır. Kimin ağlına gələrdi, II Nikolayı dirildəcəklər, Yekaterinopoldan onun və ailəsinin cəsədlərini Sank-Peterburqa böyük dəbdəbə ilə daşıyacaqlar. Bunun qarşısında Leninin doxsan beş il türbədə «diri» saxlanan nəşini torpağa basdırmaq istəyəcəklər. Belə çıxır ki, Nikolayı əbəs yıxıblar, Çar hökuməti barədə yüz ildən bəri yağdırdıqları lənət, yaman əbəsmiş, inqilab əbəs bir işmiş, haqsızmış, Sovet hökuməti qurama imiş. İndi II Nikolay əlbəttə Lenindən, Stalindən qat-qat urvatlıdır. Dünyanın işinə bax! Beləliklə, Rusiya əlahəzrət Nikolay dinastiyası, Romanovların siyasətinə qayıtmalıymış. Nikolayın "dirilməsi", çarla bağlı nə varsa, bütün siyasət, beynəlxalq münasibətlər də qaytarılmalıdır. Belə ki, ruslar belə sanırlar, bununla onlar nəhəngliklərini, imperiyanı qurtara biləcəklər düşdükləri fəlakətdən?! Altmış illik zəhmət, vurhavur, kəşməkeş yalanmış, yoxsa? Heç ağılabatan işə oxşamır: Doğrudanmı, Lenin Nikolayı ona görə güllələtmişdir ki, o, Romanovlardan sevimli qardaşının qısasını alsın?..

Qayıdaq mənim başladığım tarixçəyə. Cəbrayılın coğrafi yeri sarıdan mən bildirmişdim. Onun hədlərini göstərmişdim.

Bir neçə kəlmə də onun qədimlərinə dair. Məsələn, Cəbrayıl adının haradan götürüldüyü.

Yeddi qardaş bir bacı olublar. Qardaşlar: Cəbrayıl ata, Çomağ ata, Al-Paşa, Ziyarat, Gordu… bacıları Mazan. Mazan nənənin Diri dağda ocağı var. Mən oraya getmişəm. Hələ onda erməni Azərbaycan münaqişəsi başlamamışdı. Biz Fazillə Diri dağına yollandıq. Maşınla dağın ətəyinəcən otuz kilometrdən artıq yol getdik. Oralar qışlaq, yataqlardır. Bərk isti idi. Qumlaqdan keçdikdən sonra maşınla dağın ətəyinə çatdıq. Aralıdan Diri dağ Arazın o tayında təki ucalır. Əslində, Araz çayı Diri dağın ayağından keçir, dolanır. Dağ bəri tayda qalır. Diri dağı Ziyaratın başından Arazbasarda, əlli verstlikdə aşkarca görünür.

Fazil icraiyyə komitəsində şöbə müdiridir, alimdir, tarixçidir. Şəhriyarla birlikdə Cəbrayıla həsr olunmuş kitabın yazılmasında o da əmək çəkib. Qanacaqlı oğlandır. Fazilə dedim, dağı ayaqla çıxacayıq. Bərk isti idi, adamın beyni qaynayırdı. Başladıq dırmanmağa. Fazil bu dağın başına bir neçə kərə çıxmışdı. Oranın aşağı-yuxarısına bələddi. Ən qədim yaşayış məskəni nişanələri qalırdı Diri dağda. Bir bayatı da vardı. Onu mən yazılarımın birində söyləmişəm.

 
Əzizim Diri dağı,
Duman gəl bürü dağı.
Burda bir körpü saldım,
Arxası Diri dağı.
 

Diri dağı Xudafərin körpülərindən bir qədər aşağıdır. Onun zirvəsindən körpülər ap-aydın, qənşərdir.

Bir saata qədər dırmandıqdan sonra dağın başına qalxdıq. O tay dağlar, enişdə, alçaqda Araz, İran yüksəklikləri açıldı. Burada, göz önündə Diri Dağın başında, yastanada daşlarla çevrəyə alınmış bir parça torpaq önündə Fazil dayandı. Söylədi ki, bura Aşıq Qurbaninin – Dirili Qurbanın qəbridir. Qəbirdə yerdən, torpaq üstündən çevrə düzülmüş çaylaq daşlarından savayı, heç bir nişanə yoxdu. Mən söylədim, gərək buradaca Diri Dağın başında aşıq Qurbaniyə elə bir abidə qoyula, hər iki ölkədən baxanda göyün üzündə görünə. Sevgilisinin – yuxuda gördüyü gözəlin ardınca Gəncə ellərinə gedən, orada başına müsibətlər gələn aşıq qayıdıb doğma kəndində ölmüş, Diri dağın zirvəsində basdırılmışdı. Diri dağ özü elə bil ona abidə idi və onun adını daşıyırdı. Dirili kəndi var, o taydadır. O vaxtlar Azərbaycan parçalanmamışdı, o tay, bu tay bir idilər.

Qocaman ulu dağda qədim yaşayış nişanələri, üzüm tənəkləri, cır armud, zoğal ağacları var. Bir "şirə daşı" da var. İri sal daş – təhnəyə yığılmış üzüm əzilir, şirəsi daş novdan axıb tökülürmüş daş çanağa. Şirə daşı min-min illər bundan geriki təki qalır. Dağı yabanı bitkilər bürüyüb. Vaxtilə burada təkələr, dağ keçiləri, ceyran-cüyür, vəhşi heyvanlar, quşlar yaşayırmış. İndi kökləri kəsilib. Yayın cırhacırı, gün altında günortanın istisində Diri dağın kəlləsinə qalxmağımız inanılmazdı. Beyin qaynayırdı. Fazil kəndli balasıydı, özü sarıdan çəkinməsə də, məndən nigarandı. Adamın üz-gözünü qarsan yanğında mən Diri dağın başına qalxa biləcəyəmmi? Bir halda ki, biz Diri dağına, həm də Mazan nənə ocağını görməyə gəlmişik, ocaq bizə kömək edəcək.

Dağın təpəsində bir qədər dolandıqdan sonra endik o üzə.

Endik dağın qurşağına. Dağa çıxmaq çətindir, düşməyə nə var. Fazil məni gətirdi bir qədim abidə-qəbrə. Qəbir dörd yandan arşın yarımca daşla hörülmüşdü, ortadan bir armud, bəlkə iydə ağacı qalxırdı. Ağac elə bil daşlaşmış, öz heykəlinə çevrilmişdi. Yarpaqları, budaqları qaya parçası təkiydi. Arada qəbirdi. Bu, Mazan nənənin qəbriydi. Ocaqdı.

Yaxında iki kişi əyləşmişdi. Bunlar hər ikisi yaxın kənd, Qumlaqdandılar. Oranın kişilərinin əksəri dəmiryolçu olur. Arada qoyuna, mala nobata gedirlər. Bunların da iki bölük qoyunu vardı, vermişdilər döşə. Özləri yıxılmış çinar gövdəsinin üstündə oturmuşdular. Salamlaşıb əyləşdik, söhbətləşdik. Həmin bu kişilərdən biri necə oldusa, söhbətdə dedi. "Buralar erməni yeri olub". Ağlıma gəldi: Axı, Bakı-Naxçıvan, Bakı-Noraşen, İrəvan-Bakı, Bakı-Qafan qatarları buradan keçir. Bu qatarlarda, vaqonlarda əksərən ermənilər gedib gəlirlər. Bu da ki, bələdçidir, yola baxandır, nədir. Ermənilər görünür qılıqlayıb bu rəyi yeridiblər gic müsəlmanın beyninə: "Buralar erməni yeridir". Ancaq oradan, dəmiryoldan gələ bilərdi bu azğın söz onun başına.