Читать книгу: «Киһи соҕотох сүрэхтээх…»

Аан тыл

Убаастабыллаах ааҕааччылар!

Бу кинигэ элбэх сыллаах үлэ түмүгэр сурулунна. Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ сүрэх ыарыыларын туһунан суруйуулары аан ситимиттэн (интернеттэн) булан ааҕыахха, билиэххэ сөп. Ол суруйуулар, сүнньүнэн, анал үөрэхтээх исписэлиистэргэ ананаллар, эбэтэр үгүс иһитиннэрии бэрэбиэркэтэ суох бэриллэр, онон олору олоххо туһанар кутталлаах да буолуон сөп. Ону таһынан, төрөөбүт төрүт тылынан ааҕыы киһиэхэ ордук ылыннарыылаах, киһи сүрэҕэр-быарыгар түргэнник иҥэрэ саарбаҕа суох. Ааптар элбэх сыллар усталарыгар тус бэйэтэ оҥорбут сүрэх эпэрээссийэлэригэр олоҕуран, дьоҥҥо тиийимтиэтик быһааран суруйбута ордук кэрэхсэбиллээх.

Сүрэх киһи этигэр-сиинигэр олус улахан оруоллаах: киһи тыыннаах сылдьарын хааччыйар, туох баар бары уорганнарга кислороду, аһылык эттиктэрин, электролиттары, гормоннары тарҕатар. Хомойуох иһин, эпэрээссийэ оҥоһуллар сүрэх ыарыылара балайда элбэхтэр.

Аан дойду үрдүнэн аһаҕас сүрэххэ эпэрээссийэлэр 1950–1960 сыллартан саҕаламмыттара. Медицина бу салаата билигин сүрдээх күүскэ сайдан турар. Сүрэх хирургията ордук күүскэ социальнай уонна экономическай өттүнэн үрдүкү сайдыылаах дойдуларга тарҕанна: Америкаҕа, Европа судаарыстыбаларыгар, Россияҕа, Японияҕа, Кореяҕа, о.д.а. Сүрэххэ эпэрээссийэ уустуктан уустук медицинскэй, научнай уонна промышленнай технологиялар көмөлөрүнэн оҥоһуллар, үрдүк профессиональнай таһымнаах исписэлииһи ирдиир.

Сахабыт сиригэр хааны эргитэр искусственнай аппараат көмөтүнэн аһаҕас сүрэххэ эпэрээссийэлэр икки үйэ тиксиһэр кирбиитигэр – 2000 сыллаахха саҕаламмыттара. Кылгас кэм иһигэр Саха сирин кардиохирургията уһулуччулаах ситиһиилэннэ диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада. Ол курдук, бүгүҥҥү күҥҥэ биһиги Өрөспүүбүлүкэбитигэр сүрэх ыарыыларын бары көрүҥнэригэр үрдүк таһымнаах эпэрээссийэлэр оҥоһуллаллар. Саха сирин кардиохирургията, оҥоһуллар эпэрээссийэлэр уустуктарынан уонна хаачыстыбатынан, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка биир бастакы миэстэни ылар. Бүгүн биһиги улаханнык киэн туттан туран сүрэх-тымыр ыарыыларыгар бэйэбит аан дойду таһымыгар тахсыбыт олохтоох оскуолалаахпыт диир толору кыахтаахпыт. Бу оскуола Россия уонна тас дойдулар бастыҥ клиникаларын идеяларын тутуһар уонна салгыы сайыннарар.

М.Е. Охлопков,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин

доруобуйа харыстабылыгар миниистирэ

Биһирэм тыл

Бу кинигэ элбэх сыллар усталарыгар сыралаах үлэ түмүгэр сурулунна. Кинигэ ааптара медицинскэй наука доктора Петр Иванович Захаров Саха сиригэр сүрэх-тымыр эпэрээссийэлэрин олохтообут киһинэн билиниллэр. Бу үлэни кини сүрэх эпэрээссийэлэригэр анаммыт докторскай диссертациятыгар уонна бэйэтин киэҥ билиитигэр-көрүүтүгэр, уопутугар олоҕуран дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийимтиэ гына суруйбута олус кэрэхсэбиллээх. Манна даҕатан эттэххэ, бу этиллибит докторскай диссертация, Үрдүкү Аттестационнай комиссия бэлиэтээһининэн, сүрэх эпэрээссийэлэригэр анаммыт Уһук Илиҥҥи федеральнай уокуруктан тахсыбыт бастакы докторскай үлэнэн буолар, ол да иһин бу үлэ Национальнай медицина киинин уонна Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет биир киэн туттуутунан буолар. Ордук чорботон кинигэ сахалыы суруллубутун бэлиэтиэххэ наада. Сүрэх эпэрээссийэлэрин туһунан ааҕааччы киэҥ араҥатыгар анаммыт кинигэ нууччалыы да тылынан бэрт аҕыйах.

Ааптар кинигэҕэ сүрэх туһунан өй-санаа түҥ былыргыттан, киһи аймах саҥа үөдүйүүтүн саҕаттан, хайдах сайдан кэлбитин уонна билиҥҥи кэмҥэ туругун ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тиийимтиэ гына суруйбута кинигэ сыаннаһын өссө үрдэтэр.

Кардиохирургия билиҥҥи таһымыгар оҥоһуллар сүрэх уустук да, сэдэх да эпэрээссийэлэрин схемаларын ааптар бэйэтин илиитинэн уруһуйдаан кинигэҕэ киллэрбитэ ааҕааччыга ордук тиийэр уонна өйдөнөр. Аныгы кэм сайдыылаах олоҕор кардиохирургия сүдү ситиһиилэрэ – сүрэххэ оҥоһуллар эпэрээссийэлэр бары салаалара (төрүөхтэн ыла уонна кэлин үөскээбит сүрэх боруоктара, сүрэх тымырдарын ыарыылара, сүрэх үлэтин тэтимин кэһиллиитэ) бэрт үчүгэйдик, сиһилии сырдатыллыбыттарын бэлиэтиир тоҕоостоох. Ити үөһэ этиллибиттэртэн сиэттэрэн, бу кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар, устудьуоннарга, быраастарга, ону сэргэ сүрэх туһунан өйдөбүл киһи аймах санаатыгар хайдах сайдан испитин туһунан дэҥҥэ көстөр матырыйааллар историктарга, философтарга да балачча интэриэһи үөскэтиэхтэрин сөп дии саныыбын.

А.В. Тобохов

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Академиятын академига,

медицинскэй наука доктора, профессор,

М.К. Аммосов аатынан ХИФУ МИ

госпитальнай хирургия кафедратын сэбиэдиссэйэ

Киһи сүрэҕэ – үлэһит уорган

 
Дьахтар кулгааҕынан таптыыр дииллэр —
сымыйа, кини албыннатар…
Эр киһи хараҕынан таптыыр дииллэр —
сымыйа, кини сыыстарар…
Сүрэххитинэн таптааҥ – ол ордук эрэллээх
уонна күүстээх буолуо!
 

Киһи сүрэҕэ баара суоҕа 250–350 г ыйааһыннаах эрээри сууккаҕа 7000—10000, сылга 3150000 л хааны хачайдыыр. Киһи тымырдарын уһуна 100000 км тэҥнэһэр. Бу тымырдарынан биир күҥҥэ сүрэх хааны чааска 40 км түргэннээхтик 100 төгүл эргитэр. Доруобай киһи сүрэҕин тэбиитэ мүнүүтэҕэ 60–80, саҥа төрөөбүт оҕо – 120–140, 6 ыйдаах оҕо – 130–135, 1 саастаах – 120–125, 2–4 саастаах – 100–115, 5–7 саастаах – 85—100, 8—11 саастаах – 80–85, 12–15 саастаах оҕо – 70–80 тэҥнэһэр.

Киһи сүрэҕэ – дьикти уорган. Сүрэх аҥаардас хааны эрэ хачайдыыр буолбатах, үөрүүтүттэн өрө көтүөн, хомолтотуттан самнан түһүөн, кутталыттан иһийэн хаалыан, ыар аһыыттан тохтоон да хаалыан сөп… Сүрэх үлэтэ киһи ис туругуттан, өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах. Олоххо буолар араас долгуйуулар, быһылааннар, хомолтолоох түгэннэр, үөрүү-көтүү, ытааһын-соҥооһун – барыта сүрэх иһинэн ааһаллар. Ким да мантан куотар кыаҕа суох. Арыый эрдэлээн эбэтэр арыый хойутаан сүрэх барахсан тохтуур түгэнэ тиийэн кэлэр, оччоҕо киһи олоҕо онон бүтэр. Хомойуох иһин, аан дойдуга киһи аймах өлүүтүн төрүөтүнэн буолар сүрэх-тымыр ыарыылара 56 % ылаллар. Бу хомолтолоох чахчыны ыарыһах уонна эмчиттэр күүстэрин, өйдөрүн-санааларын түмтэхтэринэ кыччатыахтарын сөп.

Учуонайдар суоттааһыннарынан, киһи сүрэҕэ, харыстабыллаахтык сыһыаннастахха, 150 сыл үлэлиир кыахтаах.

Сүрэх ыарыыта олус элбэх көрүҥнээх. Аҥаардас, холобур, оҕо төрүөҕүттэн үөскээбит сүрэх ыарыыта 200-тэн тахса араастаах. Бу кинигэҕэ сэдэхтик көстөр сүрэх боруоктарын туһунан быһаарыылар киллэриллибэтилэр.

Сүрэх ыарыыларын түөрт көрүҥҥэ араараллар:

– киһи төрүөҕүттэн үөскээбит сүрэх боруога (врожденный порок сердца);

– кэлин үөскээбит сүрэх боруога (приобретенный порок сердца);

– сүрэх тымырдарын ыарыыта (ишемическая болезнь сердца);

– сүрэх үлэтин тэтимин кэһиллиитэ (нарушения ритма сердца).

Ыарыы бу көрүҥнэрэ киһиэхэ араастаан киирэллэр. Ол курдук, киһи төрүөҕүттэн үөскээбит сүрэх боруога маҥнай утаа биллэрбэккэ гынан баран, кэлин оҕо улаатарын саҕана биллэр. Оҕо аҕылыыр, түргэнник сылайар буолар. Оттон кэлин үөскээбит боруоктар, сүнньүнэн, сүрэх кылаапаннарын алдьаталлар: кыайан туппат буолуохтарын эбэтэр, төттөрүтүн, кыарыахтарын сөп. Оччоҕо маҥнай утаа киһи кирилиэһинэн тахсарыгар эбэтэр ону-маны гынан хамсанарыгар аҕылыыр.

Сүрэх тымырдарын ыарыыта атыннык киирэр. Киһи хамсаннаҕына түөһүн иһэ аһыйар, ыалдьар, оттон сүрэх үлэтин тэтимэ кэһилиннэҕинэ, киһи мэйиитэ эргийэр, өйүн сүтэриэн сөп. Дьэ ити курдук, сүрэх хайдах ыалдьыбытын итинник бэлиэлэринэн (сибикилэринэн) сэрэйиэххэ, билиэххэ сөп.

Бу кинигэ – сүрэххэ оҥоһуллар эпэрээссийэлэр тустарынан сахалыы суруйууга бастакы холонуу. Кинигэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананан сурулунна.

Үгүс түгэннэргэ киһи аан туомун сахалыы быһаарыытын П.С. Тумусов (П. Тараҕай) «Киһи аан туома» кинигэтиттэн ааптар көҥүлүнэн, киниэхэ улаханнык махтанан туран, ылылынна.

Манна даҕатан, саха норуотун тылга биир улуу маастарын Сэмэн Руфов этиитин санаан ааһыахха сөп: «Өскө төрүт тылгын умнуоҥ – өнүйбэккэ ииниэҥ-хатыаҥ, силис тардыах сиргин тумнуоҥ – симэлийэн сүтэн барыаҥ».

Ааҕааччыга ордук өйдөнүмтүө буоллун диэн медицина нууччалыы тиэрминнэрэ эмиэ ыйылыннылар. Бу кинигэни аахпыт киһи сүрэх уонна сүрэх ыарыыларын туһунан билиитэ кэҥиэ, эдэр сааһыттан бэйэтин уонна атын дьон сүрэҕин харыстыырга дьулуһуо диэн эрэнэ саныыбын.

Кинигэ суруллуутугар уонна бэчээккэ тахсыытыгар көмө, тирэх буолбут бииргэ үлэлиир кэлэктиибим үлэһиттэригэр уонна «Бичик» кинигэ кыһатын салалтатыгар, үлэһиттэригэр дириҥ махталбын тиэрдэбин!

Петр Захаров,

Россия уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа,

медицинскэй наука дуоктара

Сүрэх туһунан өй-санаа түҥ былыргыттан билиҥҥи үйэҕэ тиийэ сайдыыта

Сүрэх туһунан XIX үйэ саҕаланыар диэри толкуй

Сүрэх уонна киһи ис туруга¹ ыкса ситимнээхтэрэ арҕааҥҥы да, илиҥҥи да култуураҕа баар чахчылар. Бу туһунан устуоруйа докумуоннарыгар, научнай суруйууларга, литэрэтиирэҕэ, уруһуйга уонна норуот айымньыларыгар олус элбэхтик ахтыллар, этиллэр уонна дьүһүйүллэр. Грек номоҕор Эрос туһунан, Рим номоҕор Купидон туһунан дьүһүйүүлэр сүрэҕи кытта ыкса чугас алтыһаллар. Былыргы египтяннар сүрэххэ үҥэллэрэ, кинилэр сүрэҕи киһиэхэ тус бэйэтигэр баар таҥара дии саныыллара. Египеккэ киһи өлүгүн көмпүт сир үрдүгэр ууруллубут тааска, анараа дойду туһунан фрескаҕа киһи суута буолара көрдөрүллэр. Онно шакал төбөлөөх Анибус (оҕус биир көрүҥэ) таҥара уонна Ибис (от бииһин ууһун биир көрүҥэ) төбөлөөх мындыр буолуу таҥарата баалларына, өлбүт киһи сүрэҕин ыйааһыҥҥа ыйаан көрөллөрө уонна киһи күн сиригэр олорон оҥорбут айыытын-харатын билэллэрэ. Былыргы египтяннар сүрэҕи үөрэтэн, сүрэх ыарыыларын эмтииллэрэ, киһи анатомическай тутулун (аан-туомун) олус үчүгэйдик билэллэрэ, сүрэҕи киһи сүрүн, киин уоргана диэн билинэллэрэ. Кинилэр өйдүүллэринэн, сүрэххэ киһи өйө, санаатын күүһэ² уонна ис тутула³ түмүллэр.

Ацтектар култуураларыгар сүрэх улахан суолтаны ыла сылдьыбыт. Кинилэргэ киһини өлөрөн толук ууруу⁴ сүдү улахан суолталааҕа, ол иһин толук бэриллибит киһи сүрэҕин быһан ыланнар таҥараҕа аныыллара. Бу курдук сүрэҕи быһан ылыы майя култууратыгар эмиэ баара биллэр. Киһи сүрэҕин хостоон ылан толук биэрии онно туһуламмыт араас ритуальнай церемонияларынан доҕуһуолланара. Америкаҕа Колумб тиийиэн иннинэ, олохтоох норуоттар таҥараҕа толук бэриллибэтэҕинэ сир-дойду бүттүүнэ эстиэ дии саныыллара, онно анаан өлөрбүт киһилэрин таҥараҕа холууллара.

Сүрэх туһунан наука Орто үйэлэргэ уонна чөлүгэр түһэрии кэмин саҕана⁵ лаппа сайдыбыта. Орто үйэлэргэ киһи сүрэҕин уонна да атын уорганнарын чинчийиилэр саҕаламмыттара, ол эрээри оччотооҕу быраастар бу чинчийиилэр тустарынан билиилэрэ суоҕун кэриэтэ этэ. Чөлүгэр түһэрии кэмин саҕана анатом сүрэҕи хостоон таһаарара уонна учуонайдарга, устудьуоннарга анаммыт дьарыктарга туһанара. Улуу художник, анатом Леонардо да Винчи (1452–1519) сүрэх аан туомун туһунан бэрт элбэх үлэни суруйан хаалларбыта билигин даҕаны улахан болҕомтону тардар. Аорта кылаапанын уонна аортаттан тахсар коронарнай артериялары (сүрэх тымырдарын) үөрэтэн сиһилии суруйбут улууканнаах анатом-бырааһынан Александро Ахиллини (1463–1512) буолар. Өссө оччолордооҕу кэм биир уһулуччу биллиилээх анатом-бырааһа Беренгарио де Карпи «Комментарии» диэн трактатыгар сүрэх киһи түөһүн иһигэр кыҥнары турарын туһунан суруйбута. Кини перикард (сүрэх үргүнньэҕэ) уонна ол иһигэр баар перикард иһинээҕи убаҕас (сүрэх бүрүөтүн сүргэ арытыатын уута) туһунан сиһилии быһаарбыта. Бэйэтин кэмигэр наукаҕа улахан сүүрээни киллэрбит киһинэн «Киһи эттигин тутула» («О строении человеческого тела») айымньыны суруйбут Андреас Везалий (Брюссель, 1514–1564) буолар. Кини этиитинэн, сүрэх тэбиитэ артериялар арыллыыларын кытта сөп түбэһэр. Леонардо да Винчи бэйэтин үлэлэригэр хаан тымырдарынан сүүрэрин туһунан сырдаппыта. Кини аан бастакынан «сүрэх – быччыҥ» диэн эппитэ, сүрэх аан туомун туһунан олус элбэх уруһуйдары оҥорбута, бэйэтин талааннаах худуоһунньук уонна учуонай быһыытынан чаҕылхайдык көрдөрбүтэ. Гиппократ (б.э. иннинэ 469–399) уонна Аристотель (б.э. иннинэ 384–322) сүрэххэ холбоммут тымырдарынан хаан сүүрэр диэн өйдөбүлү үөскэппиттэрэ. Грек бырааһа Гален хаан эргийбэт, кини тохтобула суох киһи быарыгар саҥардыллар уонна тупсарыллар диэн санаатын эппитэ. Кини толкуйунан, хаан быартан сүрэххэ, онтон артерияларынан салгыы сүүрэр, артериялар уонна тымырдар бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох физиологическай системалар буолаллар. Гален сабаҕалааһынынан, көҥдөй тымыр (полая вена) сүрэх уҥа өттүгэр түһэр, онтон хаан баһыйар өттө тыҥаҕа кутуллар, ордубута сүрэх хаҥас өттүгэр барар. Уильям Гарвей (1578–1657) хаан эргиирин туһунан теорията уһулуччу суолталаах. Кини «Харамайдарга сүрэх уонна хаан хамсааһынын туһунан анатомическай чинчийии» диэн 1628 сыллаахха таһаарбыт кинигэтигэр «киһиэхэ биир хаан кини эттигинэн эргийэ сүүрүгүрэр» диэн суруйан, Гален теорията сыыһатын уонна алҕаһын дакаастаабыта XIX үйэҕэ наукаҕа да, практическай медицинаҕа да сүрэҕи үөрэтиигэ уһулуччу суолталаах. XVII үйэҕэ экспериментальнай физиология бэрэстэбиитэлэ Альфонсо Борелли (1608–1676) «мин айылҕа хамсааһына барыта хааны олох кылгас суолунан эргитэр сүрэҕи кытта ыга ситимнээҕин бигэргэтэбин» диэн суруйбута. Кини тыҥа сүрэҕи сөрүүкэтэр диэн теория сыыһатын дакаастаабыта, сүрэх хаҥас өттүн температурата атын уорганнар температураларыттан үрдүгэ суох диэн. Николас Стено аатынан биллибит, аатырбыт датскай анатом уонна физиолог Нильс Стенсен (1648–1686) сүрэх быччыҥнарын сиһилии ырытан, кинилэр хайдах тутуллаахтарын туһунан боччумнаахтык суруйбута. XVII үйэ бүтүөр диэри сүрэх ыарыыларын симптоматическай, ол аата клиническэй эрэ ньымаларынан быһаара сатыыллара, ханнык даҕаны специфическэй эмтээһин көрүҥэ суох этэ. Маннык быһыы-майгы көннөрүллэригэр улахан өҥөнү Джованни Ланчизи (1654–1720) уонна Ипполито Альбертини (1662–1738) киллэрбиттэрэ. Джованни Морганьи (1682–1771), Италия аатырбыт анатома, эрдэ олохтоммут араас түөрүйэни туораппыта. Кини чинчийиилэригэр олоҕуран, сүрэх туһунан сиһилии суруйуу оруннаммыта, кылаапан ыарыыларын үөрэтии саҕаламмыта. XVII үйэҕэ суруллубут хаан эргиирин туһунан үлэлэргэ, сүрэх үлэтигэр сыһыаннаах чинчийиллибит арыйыыларга олоҕуран, Альбрехт фон Галлер (1708–1777) сүрэх быччыҥнара күүрэр, түллэр кэмигэр үлэлиирин дакаастаабыта. Кини этэринэн, сүрэх быччыҥнара хаан киирэриттэн кэбэҕэстик үллэҥнэһэллэр. Ол эрээри Абрахам Энс уонна Луиджи Гальвани эмиэ бу хайысхаҕа дьаныһан дьарыгыраннар, сүрэххэ муммут ньиэрбэ⁶ дьайыытын үөрэтэннэр, Галлер түөрүйэтин саарбах өрүттэрин көрдөрбүттэрэ. Бу түөрүйэ олоххо хойут киирбитэ уонна туһаныллар туруктаммыта.

Жан Батист де Сенак (1693–1770) «Сүрэх ис тутулун, кини дьайыытын уонна ыарыытын туһунан трактат» кинигэтигэр сүрэх ыарыыларын клиническэй уонна паталого-анатомическай тутулларын сиһилии суруйбута. Кини перикардит туһунан олус кэрэхсэбиллээхтик ырыппыта, гидроторакс ыарыыта хаан эргиирэ кэһиллиититтэн үөскүүрүн дакаастаабыта. Жан Бруно (1796–1881) «Сүрэх ыарыыларын туһунан клиническэй трактат» кинигэтигэр сүрэх-тымыр систиэмэтигэр эндокардит уонна сүрэх ревматическай эчэйиилэрин туһунан сиһилии ырытар. Немец учуонайа Карл Людвиг (1816–1895) аан маҥнайгынан системнэй артерияҕа уонна тыҥа артериятыгар хаан баттааһынын кээмэйдээбитэ. 1866 сыллаахха кини Ционы кытта сүрэх үлэтигэр температура дьайыытын туһунан үөрэтиини киллэрбитэ. 1869 сыллаахха немец учуонайа Теодор Энгельман (1843–1909) сүрэх тэбиитэ быччыҥын иһигэр үөскүүр көҕүлүүр күүстэн саҕыллар диэн сырдаппыта. Вильгельм Гис II (1863–1934) Гис бөлөҕүн⁷ арыйбыта уонна бу бөлөх эчэйдэҕинэ сүрэххэ хайдах дьайарын үөрэппитэ. Биллиилээх чинчийээччи Алексис Каррел (1873–1944) тымырдары тигии уонна киһи уорганнарын көһөрөн олордуу туһунан үлэлэрин иһин 1912 сыллаахха Нобелевскай бириэмийэни ылбыта.

Ыарыһаҕы физикальнай чинчийии – перкуссия уонна аускультация туһунан ахтыаҕы баҕарыллар. Леопольд Ауэнбруттер (1722–1809) ыарыһах тыҥатын уонна сүрэҕин ыарыыларын перкуссиялааһын ньыматын үөрэтэн уонна чинчийэн быһаарбыта. Бу ньыма ордук киэҥ таһымнаахтык Жан Никола Корвизар үлэтэ тахсыбытын кэннэ тэнийбитэ. Ж.Н. Корвизар (1755–1821) – биллиилээх хирург, Наполеон Бонапарт тус бырааһа, «Сүрэх уонна улахан тымырдар эчэйиилэрин уонна ыарыыларын чинчийии» фундаментальнай үлэ ааптара. Кини перкуссия ньыматын сайыннарбыта уонна быһаччы аускультация сүдү улахан суолталааҕын туһунан манна сыһыаннаах учуонайдар болҕомтолорун тарпыта. Ж.Н. Корвизар үөрэнээччитэ уонна биллиилээх Гийом Дюпюитрен ассистена Рене Лаэннек (1781–1826) 1816 сыллаахха быһаччы оҥоһуллубат аускультация⁸ ньыматын айбыта. Кини 1819 сыллаахха икки улахан үлэни – «Быһаччы оҥоһуллубат аускультация» уонна «Быһаччы оҥоһуллубат аускультация, тыҥа уонна сүрэх ыарыыларын туһунан трактат» суруйан бэчээттэппитэ. Ол дьыл кини стетоскобу айан туһаммыта.

Электрическэй сүрэх диэн өйдөбүл үөскээһинэ. Англия физиолога Джон Бердон-Сандерсон (1828–1905) харамайдар уонна үүнээйилэр электрофизиологияларын чинчийбитэ. Август Д. Уоллер (1856–1922) бу чинчийиини салҕаабыта. 1888 сыллаахха киһи айаҕар уонна тилэҕэр капиллярнай электрометр туруоран, аан маҥнай киһи эттигиттэн электрокардиограмманы оптическай улаатыннарыылаах устубута. Чаҕылхай физиолог Виллем Эйнтховен (1860–1927) бу үлэни тупсарбыта уонна сайыннарбыта.

Рентген сардаҥаларын көмөтүнэн түөһү курдат сүрэҕи көрүү. 1895 сыллаахха немец физигэ Вильгельм Конрад Рентген, катоднай сардаҥалары үөрэтэ сылдьан, аан бастаан рентгеновскай түһэриини айбыта. Кини сардаҥалар көмөлөрүнэн кэргэнин илиитин салбаҕын⁹ уҥуохтарын ойуутун таһаарбыта. Бу рентген көмөтүнэн аан бастакы ойуулааһын этэ. Рентген, рентгенология түөрүйэтин олоххо киллэрэн, 1901 сыллаахха физика эйгэтигэр Нобелев бириэмийэтин ылбыта. Рентген сардаҥаларынан киһи эттигин тас өрүтүн эрэ буолбакка, ис уорганнарын кытта көрөр кыах үөскээбитэ. Рентгенконтрастнай эттиктэр баар буолуохтарыттан ис уорганнары, бүөрү-хабаҕы, тымырдары курдат сардаҥардан көрүү сүрдээҕин сайдыбыта.

Сүрэх былыргы итэҕэлгэ уонна сиэргэ-туомҥа

– Эн хоруол буоллаххына, коронаҥ ханна баарый?

– Кини – мин сүрэхпэр, таспыттан көстүбэт.

Уильям Шекспир

Лукреция сүрэҕэ. Былыргы номохторго уонна үһүйээннэргэ кэпсэнэринэн, римляннарга Лукреция – биллиилээх патрицийдартан төрүттээх байылыат олохтоох кырасаабысса. Кини кэргэнэ Коллатин – Луций Тарквиний Суперба диэн Рим ыраахтааҕытын тастыҥ быраата. Лукреция дьон ортотугар кынчаалынан сүрэххэ анньынан өлбүтэ. Бу түбэлтэ Рим монархията эстэр төрүөтүнэн буолбута. Тарквиний тронуттан тэбиллибитэ, Римтэн үүрүллүбүтэ. Бу устуоруйа ис хоһооно маннык.

Ардея анныгар эйэлэһии кэмигэр ыраахтааҕы уола Секст уонна кини биир санаалаахтарын, доҕотторун икки ардыларыгар кинилэр сэриилэһэр кэмнэригэр ойохторо тугунан дьарыктаналларын туһунан мөккүөр үөскүүр. Коллатин, Лукреция эрэ, кинилэр ойохторо төһө эрэллээхтэрин билэр туһуттан Сексты суһаллык Римҥэ бар диэбит. Лукреция олус кыраһыабай уонна үлэһит. Таҥас тигэрэ, баайара. Секст киниттэн өйүн сүтэриэр диэри тутулуктаммыт, кинини баһылыан баҕарбыт. Хас да хонон баран, Коллатин суох кэмигэр, бары утуйа сыттахтарына, кини Лукреция утуйар хоһугар киирэн, «өлөрүөм» диэн куттаан туран күүһүлээбит. Аныгыскы күнүгэр Лукреция дьиэтигэр аҕатын уонна хас да чугас дьонун ыҥырбыт, туох буолбутун кэпсээбит (олор истэригэр Луций Юний Брут баар) уонна кынчаалы ылан сүрэҕэр батары анньыммыт. Брут иэстэһиэм диэн андаҕайбыт уонна Римҥэ ыраахтааҕы былааһын сууһарбыт, өрөспүүбүлүкэни олохтообут. Бу быһыы хас да үйэлэр усталарыгар римляннарга бэриниилээх уонна үлэһит буолууну туоһулуур бэлиэнэн буолбут. Оттон Лукреция уһуйуллан дьүһүйүллүбүт быһыыта-таһаата 1594 сыллаахха Шекспир «Лукреция» диэн поэматыгар хоһуйуллубута, ону тэҥэ биллиилээх худуоһунньуктар Тициан «Лукреция бэйэтигэр тиийиниитэ» уонна Рембранд ван Рейн «Лукреция» диэн айымньыларыгар үйэтитиллибитэ. 83,5х180 см кээмэйдээх улахан хартыынаҕа Сандро Боттичелли (1445–1510) Лукрецияны чаҕылхайдык дьүһүйэн ойуулаабыта.

Настаджо дельи Онести туһунан, түөс иһиттэн быһа тардыллан ылыллыбыт уонна ыттарга сиэтиллибит сүрэх туһунан бэрт кэрэхсэбиллээх номох баар. «Декамерон» диэн Джованни Боккаччо (1313–1375) айымньытыгар «хара өлүү» кэмигэр 1348 сыллаахха үс уол уонна үс кыыс Флоренция таһыгар баар сиргэ сылдьыбыттарын туһунан суруллар. Бу айымньы дьоруойдарын Тициан уонна Боттичелли ойуулаабыттара. «Декамерон» номоххо Равеннаттан сылдьар Настаджо дельи Онести баай Паоло Траверсари кыыһын таптыыр. Ол эрээри бу куһаҕан кэмэлдьилээх, киһини барытын сэмэлии көрөр, улаатымсыйар кыыс киниэхэ хайыһан да көрүөн баҕарбатаҕа. Тапталын умнар туһуттан, доҕотторун сүбэлэринэн, Настаджо Кьясси диэн атын поместьеҕа көһөр. Онно кини олус далааһыннаахтык, үөрэ-көтө, байан-тайан олорбут, доҕотторун уонна аймахтарын араас эгэлгэ малааһыннарга ыҥыртыыр эбит. Настаджо эмискэ санааҕа ылларбыт уонна туох да сыала-соруга суох бэйэтэ бас билэр сирдэринэн хаама сылдьан дьон хаһыытыылларын уонна ынчыктыылларын истибит. Сып-сыгынньах кыыһы эккирэтэн иһэр икки суостаах ыттары уонна кыыһы быһаҕынан анньан өлөрөөрү иһэр аттаах киһини көрбүт. Настаджо кыыһы көмүскэһээри гыммытын, аттаах киһи бу түгэҥҥэ кини орооһоро туһата суоҕун эппит. Кини кыыһы уруккуттан таптыыр буолан, эппиэтэ суох тапталтан курутуйан, сүрэҕин кынчаалынан анньынан өлбүт. Сотору кэминэн кыыс эмиэ аакка (аллараа дойдуга) тэбиллэр. Хас бээтинсэ ахсын биир бириэмэҕэ кинини тапталлааҕа эккирэтэн ситэр уонна кини көхсүгэр бэйэтигэр тиийиммит быһаҕын батары анньар, сүрэҕин ылан аччыктаабыт ыттарга биэрэр. Мантан сиэттэрэн, Настаджо Паоло Траверсарины, кини ойоҕун, кыыһын уо.д.а. элбэх ыалдьыттары бырааһынньыктата ыҥырар. Манна эккирэтии сцената оонньонуллар: кыыстан сүрэҕин быһа тардан ылаллар. Тапталга уһуйуллубут Траверсари кыыһа бу сценаны көрөн баран, миэхэ эмиэ маннык куттал суоһаабыт дии санаан, Настаджоҕа ойох тахсар уонна бэрт уһуннук уонна дьоллоохтук олорбут.

Сүрэх рыцардар эпохаларын саҕана. Артур хоруол Төгүрүк остуолун рыцардара сэр Галахад, сэр Парсифаль уонна сэр Борс сибэтиэй Граалы көрдүү барбыттар. Үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, маннык дьыалаҕа ыраас сүрэхтээх эрэ рыцарь турунан көрдүү барыан сөп этэ. Бу кистэлэҥ, алыптаах иһиттээх миэстэҕэ тиийэргэ биир эрэ суол баара – сүрэхтэрэ этэринэн сирдэтэн бу сири булар кыахтаахтара. Номоххо этиллибитинэн, бу кистэлэҥ сири олус хорсун уонна ыраас сүрэхтээх сэр Галахад булар.

Ричард I (1157–1199), Англия хоруола, Аквитания уонна Нормандия герцога, Анжуйскай граф. Оннооҕор өлбүтэ быданнаабытын да үрдүнэн хорсун буойун, чаҕылхай дьаһайааччы, үтүө уйгулаах киһи быһыытынан уонна Хахай Сүрэхтээх Ричард диэн аатынан биллэрэ. Кини киэн туттар тутулун (гордыню) тамплиердарга, көҥөһүн (жадность) – цистерцианстарга, оттон бэрсиини (вожделение) – дьадаҥы манаахтарга үллэрэбин диэн өлөөрү сытан кэриэһин этэн, ыарахан айыыларыттан күлүү-оонньуу курдук босхоломмут. Ричард кириэппэскэ кимэн киирии кэмигэр арбалет охтон бааһыран өлбүтэ. Кини мэйиитэ Пуатуга Шарру аббатствотыгар кистэммитэ, хахай сүрэҕэ – Руан сиригэр, атын эттиктэрэ Анжуга көмүллүбүттэрэ диэн этэллэр.

Сүрэх итэҕэлгэ уонна мифологияҕа. Библияҕа олус элбэхтик сүрэх туһунан суруллар. Иисус Христос кэмиттэн Таҥара дьиэлэрин аҕабыыттара Иисус Таҥара Сырдык Сүрэҕин¹⁰ кытта алтыһар апостол үгэһин салгыыллар. 1765 сыллаахха Климент XIII Рим Папатын көҕүлээһининэн уонна дьаһалынан Иисус Христос Сырдык Сүрэҕэр анаммыт сулууспа – Иисус Сырдык Сүрэҕэ диэн таҥара бырааһынньыга литургия халандаарыгар киирбитэ.

Айыылартан айдарыллыбыт Мария Кыыс Сүрэҕин¹¹ бэлиэтиир күн XVII үйэҕэ Таҥара уола Иоанн Эда уонна кинини утумнааччылар дьарыктарынан таҥара сүрэх туһунан үөрэҕин бигэргэтииттэн саҕаламмыта. Кинини Пий X Рим Папата «Сырдык Сүрэхтэр апостоллара» диэн ааттаабыта.

Сибэтиэй Валентин туһунан хас да үһүйээн баар. Биһиги эрабыт саҕаланыа III үйэ иннинэ Рим баһылыыр-көһүлүүр кэмиттэн саҕаланар. Бу кэмҥэ императордар христианнары бэйэлэрин античнай итэҕэллэрин ыллараары эккирэтиһэллэрэ. Ол кэмҥэ саллааттар кэргэннэнэр бырааптара суоҕа. Ойохтоох буойуннааҕар соҕотох эр киһи империяны быдан ордук көмүскүө, оҕолоох, сиэннээх буойун дьиэтин-уотун эрэ туһунан саныыр диэн өйдүүллэрэ. Субу кэмҥэ Сибэтиэй Валентин – христианнар таҥараларын үлэһитэ маннык ыар, куһаҕан быһыыланыыны көрөн, христиан итэҕэлин сиэринэн-туомунан саллааттары таптыыр кыргыттарын кытта кистээн холботолообут. Кинини, бу дьыалата арыллан, император Клавдий II дьаһалынан хаайаллар. Түрмэҕэ сытан Валентин хараҕа суох кыыстаах түрмэ үлэһитиниин билсэр. Кини Валентинтан кыыһын көрөр оҥороругар көрдөспүт. Онуоха, сөбүлэһэн, төрүөҕүттэн көрбөт кыыһы көрөр оҥорбут. Олунньу 14 күнүгэр, өлөрүөхтэрин иннинэ, Валентин хаайыы үлэһититтэн кумааҕы уонна бөрүө көрдөһөн ылбыт уонна ол кыыска тапталга билинэн суруйбут, «Эн Валентиҥҥыттан» диэн илии баттаабыт. Аны атын кэпсээнинэн, Валентин рим төрүттээх христианин этэ. кинини бэйэтин итэҕэлиттэн аккаастамматаҕын иһин уонна хаайыылаах христианнары күрэппитин иһин б.э. иннинэ 269 сыллаахха өлөрбүттэрэ. Сибэтиэй Валентин күнүн бырааһынньыга аан маҥнай 496 сыллаахха бэлиэтэммитэ, бу бырааһынньык Геласий I Рим Папатын дьаһалынан быһаарыллыбыта. Сүүһүнэн сыллар тухары Валентин тапталлаахтары араҥаччылааччынан, оттон «валентинка» тапталга тыла суох билинии бэлиэтинэн буолар. Маны тэҥэ, сүрэххэ ханыылаан, XIX үйэ саҥатыттан аккырыыккаларга таптал таҥаратын Купидону көрдөрөллөрө.

Сүрэх, кут-сүр (душа) уонна таптал туһунан эттэххэ, киһи сүрэҕэ былыргыттан хорсун быһыыланыы уонна таптал түһүмэхтэрэ буолара кинилэри туруктууллара. Биир оннук түҥ былыр үөдүйбүт шумер диэн норуот киһи кута-сүрэ сүрэххэ кииннэнэр диэн өйдөбүллээх этэ. Биһиги эрабыт иннинэ V үйэҕэ былыргы гректэр быраастара, медицина аҕата биллиилээх Гиппократ саҕаттан билиҥҥи медицина үөдүйбүтэ. Оччотооҕуга киһи кута-сүрэ ханна баарын билэ сатаабыттара. Гиппократ төбөҕө баар дии саныыра.

Грек филособа Платон (428–347 биһиги э.и.) кэпсэтии ньыматынан суруллубут «Федон» айымньытыгар киһи кута мэйиитигэр баар, атын эттиктэриттэн моонньунан араарыллар диэн эппитэ. Платон өйдөбүлүнэн, киһи кута уонна эттигэ уратылардаах, анараа дойдуга аттаннаҕына, хайдах быһыылаахтык уонна туруктаахтык Орто Дойдуга сылдьыбытыттан дьылҕата тутулуктанар.

Платон үөрэнээччитэ Аристотель, төттөрүтүн, киһи кута-сүрэ сүрэҕэр баар, онон киһи өйө-санаата сүрэхтэн төрүттэнэр диэн сабаҕалаабыта. Биһиги э.и. IV үйэ саҕана хаан эргиирэ сүрэҕи кытта быһаччы ситимнээҕин туһунан үөрэтии саҕаламмыта. Сүрэх тэбиитин түргэтээһинэ тас дьайыылартан тутулуктааҕа, сүрэх уонна таптал ыкса сибээстээхтэрин туһунан быһаарыллыбыта. Сүрэхпитинэн таптыыбыт, сүрэхпит үлэтэ биһиги дууһабыт туругуттан тутулуктаах диэн өйдөбүл уларыйбакка биһиги үйэбитигэр тиийэ кэллэ.

Аан дойдуга христианство итэҕэлэ туругуруоҕуттан Христос үтүөнү уонна кэрэни эрэ уйгулаабыта. Бу үйэлэртэн билиҥҥээҥҥэ диэри сүрэх туһунан киһи аймах өйө-санаата, толкуйа улаханнык уларыйбакка кэллэ, ол курдук билигин да сүрэхпитинэн толкуйдуубут, саныыбыт, ылынабыт, санааргыыбыт, ытыыбыт-соҥуубут, үөрэбит-көтөбүт…

Сүрэҕи дьүһүйэн уруһуйдааһын – ох саанан дьөлө түһэриллибит сүрэх – тапталга сүрүн көҕүтүү буоларын туһунан XVI үйэттэн бэттэх биллэр буолбута. Бу бэлиэ таптал таҥаратыттан – Купидонтан төрүттээх диэн этэллэр. Купидон ох саалаах уонна кыһыл көмүс оноҕостоох колчаннаах. Бу оноҕос табыллыбыт киһиэхэ тапталы күөртүүр, оттон сибиниэстэн оҥоһуллубут оноҕос, төттөрүтүн, тапталы умулларар, уҕарытар. Чөлүгэр түһэрии кэмигэр Купидон үгүс уруһуйга ох саалаах кыра уол оҕо (римнэр итэҕэллэригэр), эбэтэр кыраһыабай баҕайы эдэркээн уолчаан быһыытынан (гректэр итэҕэллэригэр) көстөрө.