Читать книгу: «Мен кимман ёки мендаги “мен”»

“МЕН”ДАГИ “МЕН”

МЕН КИММАН?

Ўн саккиз минг оламнинг қайси биридадирман,

Инсон зотига пинҳон қайси сиридадирман…

Чоршамъ Рўзиев

Сиз Аллоҳ яратган ўн саккиз минг олам қандай олам эканлиги ҳақида ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? Нима учун Аллоҳ ўн саккиз минг оламни яратган экан-а? Мана шу ўн саккиз минг оламнинг бири бўлган Ер сайёрасини, шунингдек, инсониятнинг ана шу кичик микрокосмосда яшашининг сабаби ҳақида ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? Масалан, руҳоний оламдаги бир жавҳар сифатида Аллоҳ сизнинг руҳингизни Ерга тушириб, моддий танага жойлади. Нима учун Аллоҳ бу руҳни танамизга жойлади? Бир жавҳар (эфир) сифатидаги Руҳ илоҳий оламда “сайр” қилиб юраверса бўлмасмиди? Юқори оламлардан келган руҳи жавҳар нима учун у айнан ОДАМ танасига жойланди? Буюк Яратувчининг бунда қандай Илоҳий режаси бор экан. Руҳ одам танасида нима қилади? Қандай вазифани бажаради? Одам ўлгандан сўнг у нима қилади? Улуғ Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло “Биз осмон ва Ерни ҳамда уларнинг ўртасидаги бор нарсаларни шунчаки беҳуда яратмаганмиз…” дея бизга Хабар беради (Сод сураси, 27-оят). Биз Аллоҳнинг бу Хабарини қанчалик тафаккур қиламиз? Бу ҳаётга беҳудага келмаганлигимизни биз қанчалик англаймиз? Биз ўзимиз яшаётган Ер сайёрасини қандай тасаввур қиламиз? Унда одамзод учун берилган ҳаётнинг маъноси нима эканлигини қай даражада англаймиз? Одам ўзи ким? Унинг бу оламга бир муддатга келиб кетишида қандай сир яширинган?

Балки олами кубро, олами суғро (макрокосмос ва микрокосмос) ҳақида кенгроқ тасаввур ва билимлар инсоннинг яралиши, тузилиши ва Ер юзида яшаш сирларини билишга имкон берар? Ахир Қуръонда ҳам Улуғ Аллоҳ: “Осмонларга қара. Тафаккур қил!” дея бизга эслатма берган-ку?! Самодаги сайёралар ҳақида ўргансангиз, уларнинг ҳар бири бир олам, ҳар бирининг ўз унсури (элемент), ўз фаолияти, белгиланган вазифаси борлигидан ҳайратланасиз.

Сайёраларнинг ўзаро бир-бири билан ва Ер билан ўзаро уйғун ҳаракати, Ернинг унсури, ундаги ҳаёт, умуман олам ва одамнинг кетма-кетлик (иерархия) тартибида яратилишида ана шуларнинг барчасидан ҳам инсоннинг қай тарзда мукаммал яратилганлиги ва бу дунёга келишимиз сабаби ҳақида ўрганар эканмиз, Улуғ Аллоҳнинг Қудратидан ҳайратга тушамиз, бутун бир Коинот олдида заррадек бўлсак ҳам бизни улуғ вазифа учун “юборганини”, Унинг бизга бўлган Муҳаббатини ҳис қилиб борамиз ва Унинг чексиз Муҳаббати, Улуғ Қудрати олдида яна бир бор бош эгамиз, таслим бўламиз (Аслида намоз ва сажданинг, ибодатнинг мазмуни ҳам шундан).

Сиз “Инсоннинг руҳида, ақлида бутун бир олам туради”, деган иборани қандай тушунган бўлар эдингиз? Бутун олам–бу макрокосмос. Қандай қилиб ўзим кўрмайдиган ва мен ҳали яхши англамаган Коинот менинг руҳимда, ақлимда жо бўлиши ёки акс этиши мумкин? Инсоннинг бундай яратилишида, яшашида, олам билан боғлиқ акс этишида қандай боғлиқлик, сирсиноатлар бор? Acлида мен ўзи кимман? Ўзим ҳақимда мен нималарни биламан? Наҳотки Улуғ Донолик билан яратилган бутун оламни Одам аксида кўриш мумкин бўлса? Наҳотки Аллоҳ бутун Коинот, сайёраларни Одам учун ҳаракатга келтириб қўйган бўлса?! Наҳотки ўн саккиз минг олам, Ердаги барча наботот, жонзотлар фақат Одам учун яралган бўлса? Наҳотки Аллоҳ жисмимиздаги аъзоларимизни, миллиардлаб ҳужайраларни биз учун хизмат қилишга яратган бўлса?! Қандай қилиб? Нима учун шундай? Дарҳақиқат, одам ўзи ким?

АҚШдаги Жон Кеннеди аэропортида бир журналист “Сизнингча дунёда энг қабиҳ нарса нима?” деган савол ҳақида сўраб, одамларнинг фикрларини билмоқчи бўлади. Одамлар бу саволга уруш, уйсизлик, кимдир хиёнат, касаллик деб жавоб берадилар. Шу вақтда аэропортда бир роҳиб ўтирган бўлади. Журналист бу одамнинг ёнига келиб, шу саволини беради. Роҳиб эса бунга жавобан унга қарама-қарши савол беради: Сиз кимсиз? – Мен – Жон Смит.Роҳиб эса: Йўқ, бу Сизнинг исмингиз. Сиз кимсиз? – деб яна сўрайди. Журналист қайси компаниянинг журналисти эканлигини айтади. Роҳиб эса яна: Йўқ, бу Сизнинг касби-корингиз, Сиз кимсиз? – дея яна савол беради. Журналист ҳайрон бўлиб: Мен одамман! дейди. Йўқ, дейди бояги роҳиб, бу – сизнинг биологик кўринишингиз. – Сиз кимсиз? – деб яна сўрайди. Ана шундан кейин журналист роҳибнинг саволи нимада эканлигини англайди ва ҳайронлигидан, нима деб жавоб беришини билмасдан оғзи очилганича қолади. Шунда ҳалиги роҳиб: “Мана шундай ўзини ким эканлигини билмаслик – дунёдаги энг қабиҳ нарса”, деб жавоб қилади. Во ажабо! Наҳотки бу гап оддий ҳақиқат бўлса?! Наҳотки инсоннинг ўзининг ким эканлигини билмаслиги – бу энг тубан, қабиҳ нарса бўлса?! Роҳибнинг бу жавобини қандай тушуниш мумкин? Сиз-чи? Бу саволга сиз қандай жавоб берган бўлар эдингиз? Сиз ўзингизни танийсизми? Қандай танийсиз ва қайси жиҳатдан танийсиз?

Ҳақиқатан ҳам, “кимсан?” деган саволга одамнинг миясига биринчи навбатда унинг одамлиги, эркак ёки аёллиги, ёки қайси миллатдан, қайси манзилдан эканлиги, ҳаттоки касб-кори, мансаби, мавқеи келади. Дунёдаги одамларнинг барчаси ана шундай умумий хусусиятларга эгалар. Бу хусусиятлар эса моддий оламга тегишли хусусиятлардир. Лекин инсоннинг маънавий-руҳий олами ҳам борки, унда инсоннинг асл хусусиятлари таркиб топиб боради. Инсон ўз маънавий-руҳий оламига ўзи чизги тортиб боради ва ўзининг ким эканлигини ўзи яратади. Биламизки, бу дунёга келган инсон албатта яна ўлади. Унинг тупроқдан яралган танаси яна тупроққа қайтади. Лекин унинг маънавий-руҳий олами нима қилади? У тупроққа кўмилмайди. Маънавий-руҳий олам тупроқдан яралган эмас. Шунинг учун ҳам у яратган ўз Эгасининг олдига – самоларга ошиқади. Ундай ҳолда нима учун биз англамайдиган руҳ осмонлардан – ўз оламидан келиб, инсон жисмига жойланди? Бунда не сир бор? Умуман олганда Аллоҳ қандай “дастур” билан одамзодни яратиб, унинг қалбига “ илоҳий жавҳар”ни жойлаган экан?

Менинг бу дунёга Ғайб (кўринмас) оламидан келиб, яна бу дунёни тарк қилишимда – ўлишимда нима маъно бор? Ўлим – бу абадий ҳаётми? Ўлимдан кейин мен қандай ҳаётда яшайман? Ғайб нима? Бу қандай олам? Менинг ғайб оламидаги борлиғим қандай ҳолда бўлган? Мен Ерда бирмунча вақт яшагандан сўнг, яна ғайб оламидаги ўз ҳолимда қайтаманми ёки бошқа бир ҳолатга ўтган ҳолда қайтаманми?

Биз бу оламнинг сир-синоатидан қанчалик хабардормиз? Биз ўзимиз ҳақимизда, ҳаёт ҳақида, ўлим ҳақида ҳеч ўйлаб, тафаккур қилиб кўрганмизми? Бизнинг инсон, унинг борлиғи ҳақидаги билимларимиз қай даражада? Инсоннинг бу дунёга келишининг ҳақиқий моҳияти нимада? Қандай қилиб инсон ўзи ҳақидаги саволларга ўзи жавоб топа олиши мумкин?

Аслида эса, мен ҳам асл кимлигимни билмасам, қаердан, қайси оламдан келганимни, жисмимга Аллоҳ қандай неъмат ато этганлигини ва ана шу “неъмат” билан нима учун Ерда вақтинча яшашга келганлигимни билмасам, ҳаёт йўлим нимадан иборат эканлигини, мен қандай йўлда эканлигимни ва қандай йўлдан кетаётганлигимни, бу йўл қаерга олиб боришини англамасам, у ҳолда роҳиб айтган жавоб менга ҳам тегишли бўлади, яратилган ҳайвонлардан фарқим қолмайди.

Инсон ана шундай “тубан, қабиҳ” аҳволга тушиб қолмаслиги учун меҳрибон Аллоҳ минглаб йиллар давомида Ер юзига ўз пайғамбарларини юборди, Муқаддас Китобларини туширди ва ниҳоят бу ишига нуқта қўйган ҳолда оламга Қуёш бўлиб келган Улуғ пайғамбар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга Қуръони Каримни берди. Мана, неча асрдирки, Улуғ Эслатмадан огоҳ бўлиб Ҳақ йўлидан юриб, ўзини топган топди, топмаган эса “нақдини” қўлдан берди ва бериб келаяпти.

ЎЗ – ЎЗИНИ АНГЛАШЛИК МАЪНОСИ

“Ўзингни кичик санашни бас қил!

Сен–юрадиган оламсан…”

Мавлоно Румий

“Жаноби Ҳақнинг сифатлари Қуръони Каримда 99 та деб таърифланишига қарамай, ниҳоятда кўп. Бу сифатларнинг бир қисми Унинг Ўзига аён бўлса, бир қисмини пайғамбарларига билдиргандир. Бу билинган ва билинмаган сифатларининг уч манбаи бордир:

а) Олам;

б) Қуръони Карим;

в) Инсон.

Олам илоҳий сифатларнинг ҳаракат ҳолидаги, Қуръон эса калом шаклидаги кўринишидир… Қуръони Карим камол сифатини олган ОЛАМ демакдир. Инсон эса бу оламнинг ядроси, уруғи. Чунки мавжудот ичида Аллоҳнинг бутун сифатларидан насиба олган ягона жонзот бу – инсон. Шунинг учун ҳам инсоннинг яратилишдан яхшиликка ҳам, ёмонликка ҳам, иймонга ҳам, куфрга ҳам истеъдоди бўлади. ИЙМОН – Аллоҳнинг бандасига таклифи… Бутун илоҳий сифатларни ўзида мужассам этгани учун ҳам инсон кичик олам деб аталади. Инсоннинг эт ва суякдан иборат бўлган вужудида илоҳий кўринишнинг сирлари, нурлари ва ҳақиқатлари бир ерга тўпланган. Инсон илоҳий санъатнинг энг баркамол намунаси, олам китобининг фотиҳаси ва хулосасидир” (Усмон Нурий Тўпбош. “Бир кўза сув” Т., 2007).

Аллоҳ инсонни нақадар буюк ва улуғ қилиб яратган экан! Биз ана шу улуғликни ўзимиз қанчалик англаймиз? Бу олам ҳаёти инсонга нима учун берилганлигини, Ердаги ҳаётимизнинг маъноси нима эканлиги ҳақида “улуғлик” даражасида туриб фикр қилганмизми? Инсон бу “олам китоби”да ўз фотиҳасини бошлаб, уни қандай хулосалар экан?

Ҳадисларга кўра, пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ўз дилини англаган, ўз Роббисини англайди”, деганлар. Комиллик эгаси бўлган улуғ мутассаввиф Ибн Арабий шу ҳадис ҳақида гапириб: “Илоҳий Нафасни англашни истаган – оламни англайди. Ўзини ўзи англаган, ўз Роббисини англайди, ўз Роббисини англаш эса, ўз ўзини англашликнинг натижасидир”, деб “Ҳикматлар жавоҳири” (“Гемма мудростей”) номли китобларида ёзадилар. “Илоҳий Нафас” нима? У вужудимизнинг қай ерида жойлашган? Ўз вужудидаги илоҳий Нафасни инсон қандай қилиб англай олиши мумкин? Дил нима? Қалб нима? Мен кимман? “Мен”даги “мен” ким? Биз вужудимиздаги ўз “мен”лигимиз билан Аллоҳнинг “Мен”лигини қай даражада фарқлай оламиз? Бундай фарқлашнинг инсон учун қандай аҳамияти бор? – Жуда ҳам катта аҳамияти бор! Биз бу дунёдан ё ўзимизнинг “мен”имиз учун яшаб ўтамиз, ёки нафсимизни тарбият қилиб, “нафси қудсия” даражасига олиб чиқиб қалбимизда Аллоҳнинг “Мен”ини қарор топтириб ўтамиз. Бизнинг бу дунёдан ўтадиган “тест”имиз айнан ана шундан иборат.

“Мен” икки томондан тушунилади. “Мен” деганда, биз ўз танамиз, онгимизни, ўзимизни назарда тутамиз. Лекин ҳаммамизнинг қалбимизда Худо бор ва бизнинг бирламчи “мен”имиз – Олий “Мен” бўлиб, у Худодан, муҳаббатдан бўлади ва у макондан, вақтдан ташқарида бўлади. Шунинг учун ҳам у абадий. Иккиламчи – инсоннинг онгидаги “мен”. У вақт, замон, маконда, бизнинг танамизда; у бу дунёники ва шунинг учун ҳам бизнинг бу “мен”имиз танамиз билан бирга ўлади. Демак, абадий “мен” муҳаббатдан таркиб топган. Инсоннинг онгидаги “мен” эса турли хилдаги вазиятлар, амаллари, ҳис-туйғулари орқали инсоннинг характери, дунёқараши орқали шаклланиб боради (С. Лазарев). Инсон ўз “мен”лигидаги нафси учун яшаса, у нотўғри ҳаёт кечириб, умрини зое қилган бўлади. Инсон аввал ўз “мен”ини, нафсини танийди, ўз-ўзини камолга етказиш орқали Аллоҳнинг “Мен”лигини англаб боради. Инсонга тақдир қилинган вазифа нуқтаи назаридан у ўз танасида эканлигида Аллоҳнинг “Мен”лигига интилиши, “ўз “мен”лигини унутиб, Аллоҳнинг “Мен”лигини ўзида барпо қилиши керак. Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “Ўлмасдан бурун ўлинг” деган ҳадислари шунга ишора (Ж.Румий. “Ичиндаги ичиндадир”).

Ҳар бир одамнинг ўзи “мен”. Бошқа одамлар сизнинг “мен”ингиз эмас. Ҳар бир “мен” – ўзи алоҳида “мен”. Мен – бу менинг ўзим, менинг нафсим. Нафс ҳар бир одамда турли хил хусусиятда бўлади. Қалбда Аллоҳнинг “Мен”ини барпо қилишдан аввал инсон ўз “мен”лигини, ўз нафсини англаши керак. Биз ўз “мен”имизни қандай қилиб танишимиз мумкин? Айтиб ўтилганидек, ўзини ўзи таниш деганда, биз ўзимизга бирор-бир жиҳатдан баҳо бериш билангина чекланиб қоламиз. Аслида сиз ўзингизни қандай танийсиз? Ўз “мен”лигингизда туриб эмас, ташқаридан, “мен”ликсиз ўзингизни, ўз нафсингиз, унинг хоҳишларини ҳеч кузатганмисиз? Масалан: одамлар билан бўлаётган муносабатингизда, ижтимоий ҳаётнинг барча кўринишларида қандай руҳий, маънавий ҳолатдан келиб чиқиб иш тутасиз, қилган ишларингизни, ўзингизнинг ички, руҳий ҳолатингизни ўзингиз кузатганмисиз? Қилган ишингизда ёки гапирган гапингизда қайси оламингиз сизга буйруқ бераяпти? Нафс оламингизми ёки қалб оламингиз? Шуларни ташқаридан холис туриб кузатганмисиз? Ёки ўзингиз ҳақингизда саволлар берганмисиз? Масалан, Мен ўзи кимман? Қандай одамман? Нима учун мен ана шу ишни қилаяпман? Мен нима учун бу дунёга келганман? Нима учун айнан ана шу мамлакатда, ана шу шаҳар ёки қишлоқда, ана шу оилада, ана шу ота-онадан дунёга келганман? Бу дунёдаги менинг ўрним, вазифам қандай? Менинг ўй-хаёлларим мазмуни нимадан иборат? Мен (менинг нафсим) нима ҳақида кўпроқ ўйлайман, қайғураман? Мени нима қизиқтиради? Қандай бўлишга интилаяпман? Кимгадир ўхшашгами? Ёки кимгадир ёқишгами? “Ким” ўзи ким? Мен ўзимни ким деб ўйлайман? Ўзимга нисбатан ва одамлар билан қилаётган муносабатларимда менга ким “ташаббускорлик” қилаяпти: ичимдаги шайтонми ёки Раҳмон?… Бир ўзингизни ташқаридан ана шундай кузатиб кўринг. Бу нарсалар ҳақида мушоҳада қилиш ислом оламида муҳосаба – виждонни тадқиқ қилиш, дейилади.

“… ва ҳар бир жон (эгаси) эртанги кун (Қиёмат) учун нимани, қандай амални тақдим этганига қарасин!…” (Ҳашр сураси, 18- оят)

“Унутмагилки, малак, нафс ва шайтон сендан айри ва сендан ташқари бир борлиқ эмасдир, билъакс улар сен, сен – уларсан. Шунингдек, ер, кўк, курсий, жаннат, жаҳаннам, ҳаёт, ўлим… ҳам сендан хорижда эмас, балки сенда мавжуд нарсалардир…” (Нажмиддин Кубро). Демак, “мен”да фаришталик ҳам мавжуд, нафс ва шайтонлик ҳам мавжуд. Ер, осмон, жаннат, жаҳаннам ҳам “мен”да мавжуд. Ўлим ва ҳаёт “мен”да мавжуд. Улар – мен, мен эса – улар… Бу қандай сир-синоат бўлди?..

Охир-оқибат, одамнинг ўзи ҳақидаги мулоҳазлари, ўз камчиликларини кўриш, ўзи қилаётган ишининг моҳиятига ўзи баҳо бера олиш, ўзининг яратилишида ҳам ва унинг бу дунёни тарк қилишида ҳам қанчалик сир-синоатлар борлигини англашнинг ўзи сизни қалбан УЙҒОТАДИ. Бундай уйғониш одамни Илоҳий Нафасдан огоҳ этади, муҳаббатга ғарқ қилади, ўз “мен”лигини унутиб, энди қалбидаги Аллоҳ билан яшай бошлайди, унинг маънавий-руҳий олами энди Аллоҳ томон юксалиб боради.

Биз одамнинг яратилиши ҳақида мушоҳада қилар эканмиз, ўзимизга қараб туриб, Аллоҳниниг Ҳикматини, Қудратини, Ҳақиқатини бир-биримизда қанчалик кўра оламиз? Нима учун фаришталар Одам сиймосида Аллоҳнинг Қудратини кўрган-у, биз ўзимиз бир-биримизда, муносабат қилганларимизда ана шу неъматни кўра олмаймиз? Дилимизда фаришталик хислати, нури бўлмагани учунми? Биз ўзимиз ҳақимизда нималарни биламиз? Ботинимизга ато этилган Руҳ нима? Руҳни илоҳий Нафас дейдилар. Биз буни қандай тушунамиз? Биз ўзимизнинг дилимиз, нафсимиз ҳақида ўйлаб кўрганмизми? Қалбимизга қулоқ тутиб унда нималар борлигини – Аллоҳнинг Нафасини ҳис қилганмизми? Биз ўз иймонимиз билан қандай муносабатдамиз? Унга ғубор тегмаслиги, кучга тўлиши саъй-ҳаракатимизда билинадими? Онгимиз, ақлимиз ҳақида нималарни биламиз? Қалб нима? Ўзимиз ҳақимиздаги саволларга жавоб топиш учун келинг, ўзимиз ҳақимизда бир оз тафаккур қилсак. Зеро, “Ўзини англаган Роббисини англайди…”

ИНСОН БОТИНИДАГИ НЕЪМАТ

РУҲ – ИЛОҲИЙ НАФАС

“Эй инсон! Сен руҳингнинг тубларига қара! Ва ҳар нарсани у ердан изла! Сен барча нарсани ўзида жамлаган шундай бир Оламсанки, мен сенга лойиқ санони айтишдан ожизман…”

Жалолиддин Румий

Ўзимизни қизиқтирган саволлар ҳақида фикр юритиш учун келинг, Одамнинг илк бор яратилиши тарихига яна бир бор, такроран назар солайлик: Аллоҳ оламни яратди, йўқ Ерни бор қилди, фаришталарни нурдан, жинларни тутунсиз оловдан яратди. Одамни эса тўрт унсурдан: сув, ҳаво, тупроқ ва оловдан яратди. Аллоҳ фаришталарга: “Мен одамни жарангли шаклга (лой шаклига) келган тупроқдан яратаман. Уни тиклаб, ичига Ўз (даргоҳимдаги) руҳимдан киритганимда, сизлар унга сажда қилингиз!” дейди. “Сўнгра уни битказиб, ичига Ўз (мулкидаги) руҳидан киритди…” (Сажда сураси, 9-оят). Фаришталар одам жисми яратилиб, унинг ичига Аллоҳ Ўз Нафасини уфургандан кейингина Одамга сажда қиладилар. Тушунаяпсизми? Қуруқ жасаддан иборат бўлган одамнинг ҳеч бир аҳамияти бўлмайди. Фаришталар биринчи бор Одамни кўрганларида унинг сиймосида Аллоҳнинг Ҳикматини, Қудратини, Нурини, Муҳаббатини кўрдилар. Фаришталар тиз чўкишганда Одам сиймосидаги Аллоҳнинг буюк Қудрати, Унинг Ҳақиқати олдида ҳайрат билан тиз чўкишган эди. Ҳар биримизнинг ботинимизда ана шу ҳақиқат бор. Бу қандай ҳақиқат? Биз уни қай даражада англаймиз? Бизнинг ботинимиздаги ўз ҳақиқатимизга ўзимизнинг муносабатимиз қандай? Ботинимиздаги Аллоҳ Ўз Нафасидан уфурган руҳ нима? У бизнинг ҳақиқатимизми? Бизга ато этилган Жоннинг ўзи биз учун етарли эмасми? Руҳ бизга нима учун керак? У биз учун бир нарса қиладими ёки биз унинг учун бир нарса қиламизми?

“Инсон – руҳ ва моддадан иборатдир. Инсон икки нарсадан ташкил топган. Биринчиси – моддий нарса бўлиб, у ўсади, ҳаракат қилади. Иккинчиси эса моддий бўлмай, ўзига хос бошқа бир ҳолатлардан иборат бўлиб, фикрлаш, билиш, ирода, яхши кўриш, ёмон кўриш, яхши ахлоқ ёки ёмон ахлоқ каби нарсалардан иборатдир…Руҳ билан жисм қўшилганда эса ўзига яраша янги қийинчиликларни енга олиш ёки енга олмасликка қараб инсонлар турли тоифаларга бўлинадилар. Бу ҳаётнинг асосини – Аллоҳга ишонишни ташкил қилади. Бу нарса инсонни олий даражаларга олиб чиқади”.

Имом Ғаззолий ботинимиздаги ҳақиқатлар хусусида: “Дилдан мурод – ҳақиқати одамийким, уни гоҳи руҳ, деб атарлар. Руҳ одам вужуднинг аслидурким, ҳамма қолип ва бадан унинг тобеидир”, деб тавсиф берганлар. Инсон вужудидаги руҳ инсонга эмас, Аллоҳга тегишли. У инсон учун ёки инсон у учун “бир нима” қилади. Энг муҳими, Руҳ – Аллоҳнинг одамзодга берган илоҳий неъмати. “Ҳаётнинг маъноси руҳнинг бадан билан бирлашишидир” (Ғаззолий). Буни эса инсон танада эканлигида унга берилган бир шанс, имконият деб тушуниш мумкин.

“Руҳ шундай бир латифдирки, у ғайбдан келиб Қалбга киради, у ҳаётнинг асоси ва ҳаётдан ҳам баланд, руҳ – Раббоний амрдир. Шу руҳдирки, бизни маънавий камолотга етаклайди, бизнинг ақлимизни ўстиради, нозиклаштиради, мулойимлик бағишлайди” (Н.Комилов).

Руҳ – Аллоҳнинг Нафаси, Аллоҳнинг амридан. Лекин у одамга мулк қилиб берилмаган. Руҳ бирор-бир жисм, танамизнинг аъзоси ҳам эмас. У бир вақтнинг ўзида бизда ва шу билан бирга биздан ташқарида: Руҳ – Нурдан келган Нур. Бу Нур бизнинг тасаввуримиздаги Нур эмас. Уни фақат қалб кўзи билан англаш мумкин бўлган жуда ҳам юқориларда бўлган Нурдаги Нур. “Руҳ жавҳардир, у жисмни ҳаракатга келтиради ва такомиллаштиради”. Аллоҳ инсонга ана шу руҳдан ато этди. У кўринмас, ғайб, Руҳий оламдан, у латиф, у Аллоҳдан ва Аллоҳга тегишли, шунинг учун ҳам Руҳ ўлмайди – абадий. Одам ўлганда у танадан чиқиб кетади ва ўзининг ҳақиқий “диёрига”га йўл олади. Ҳар бир одамнинг ўз руҳи бор. У ҳаммада ҳар хил. Тасаввуф олимлари буни гуноҳкор одам билан авлиёлик даражасига етган одамнинг руҳи бир хил бўлмаслиги мисолида кўришади. Шу билан бирга руҳ абадий Оламдан. Руҳ мана шу ягона абадий оламнинг бир қисми сифатида инсон ботинида вақтинча мавжуд. Лекин одамнинг унинг устидан ҳеч қандай ҳукмронлиги йўқ. Аллоҳ уфурган Руҳнинг жойлашган марказини юрак (қалб) дейишади. Биз юракни танамиздаги қонни айлантирувчи жисм, деб биламиз. Илоҳий жиҳатдан эса, тасаввуф таълимининг таърифича, юрак – ҳаётбахш нафасни ишлаб чиқарувчи, Аллоҳнинг сифатлари билан тўлдирилган “жом”. Аллоҳ ушбу сифатларини инсоннинг Ердаги борлиқ фаолиятига имкон бериш учун ишлатар экан. Шундай қилиб, Аллоҳнинг 99 исми сифати – Нури юрагимизга жо қилинган экан. Аллоҳнинг сифатлари билан тўлдирилган юрагимизнинг уриб туришини тасаввур қилаяпсизми? Бир лаҳза ҳамма фикр, хаёлларингизни ҳайдаб, ўзингизнинг ичингизга ўзингиз киринг-да, эшитинг: юрагингиз нима деб ураяпти?…Субҳоналлоҳ!

ЕРДАГИ ҲАЁТНИ ТАРК ҚИЛИШ

Улуғ авлиё Нажмиддин Кубро қуддиса сирриҳу: “Қудсий руҳ латиф ва самовийдир”, дея баҳо берганлар. Аслида руҳ билан само айни бир нарса. Бу руҳ бетиним равишда парвоз этар, юксалар, қувватланар, тарбияланар ва мукаммаллашар. Самонинг шарафидан ҳам кўп устун бир шарафга эришмоқ учун ушбу ҳол давом этар…” ( Нажмиддин Кубро.Тасаввуфий ҳаёт) Дарҳақиқат, инсон вужудига жойлашган руҳ инсоннинг саъй-ҳаракати билан қувватланади, тарбияланади, мукаммаллашади, шу билан юксакликка қараб интилаверади.

Инсон руҳи Раҳмон Раҳим Нуридан (амридан)дир. Шу сабабли бу руҳ ўз асли – Мутлақ руҳ олами сари тинимсиз интилади, (инсон табиатидаги) ҳайвонийликни тарк этмоқ учун курашади” (Нажмиддин Комилов. “Тавҳид асрори”). “Кимни зидди билан бир жойга қўядиган бўлсанг, уни ўлим азобига гирифтор қилган бўласан. Руҳ – лочин, тан эса – қузғундир. Қузғун ўлимтикларга, лочин эса саройга муносибдир. Қузғун билан бирга яшамоқ лочин учун оғир азиятдир”. Улуғ Жалолиддин Румий руҳнинг танадаги ҳолатини ана шундай моҳирона ўхшатиш билан тавсиф қилганлар. Дарҳақиқат, Руҳ аслида бу дунёдан чиқиб кетишга интилади. У Худога, ўзининг дунёсига интилади. Лекин ўзининг дунёсига интилаётгн руҳ, одам онги билан тўқнашади. Шу вазиятда – руҳнинг юксалиши, Мутлақ Олам билан бирлашуви ёки Ундан узоқлашуви одам онгидаги дунёқараш, унинг дунё ва ўзи ҳақидаги билимлари, шу ҳаётда нимани устун қўйганлиги ( маънавий-руҳий ўсишга интилиш ёки нафс, моддий дунё ичига ғарқ бўлиш, ўз-ўзини англамаслик, ҳайвонийлик табиати – онгнинг торайган ҳолати) муҳим роль ўйнайди.

Ер самодаги барча яратилган оламлардан пастда жойлашган. Аллоҳ Қуръонда “Биз устингиздан етти йўлни (етти қават осмонни) яратдик” ( Муъминун сураси, 17-оят), дейди. Бизнинг устимизда етти қават осмон бўлиб, ҳар бирининг ўз унсури, ўз ранглари, ҳаттоки масъул бўлган фаришталари бор экан. Нима учун Аллоҳ етти қават осмонларни йўл деб атаяпти? “Етти қават осмонларни яратдик”, дея хабар берса ҳам бўлади-ку? Нима учун йўл? Аллоҳ қандай йўл ҳақида гапираяпти ва бу йўл қайси манзилга олиб борадиган йўл?

Аллоҳнинг Даргоҳига бориш, Унинг Ҳусну Жамолини бепарда кўриш учун етти қават осмонлардан осмонларга ўтиб бориш керак. Бу осмонларнинг катталиги бир-биридан қандай фарқ қилиши ҳақида пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларидан биринчи китобимиз орқали билган эдик. Одам ўлганда Руҳ инсоннинг танасидан ажралиб чиқиб, у мана шу самовий ҳукмронликларнинг ҳар биридан, осмонлардан осмонларга “сайр” этиб, бирма-бир ўтиб боради. Руҳ танадан ажралган вақтда инсон бир томондан ўзининг аввалги ҳолига назар солар экан, иккинчи томондан эса, унинг олдида шу вақтда йўл оладиган келажаги, борадиган ўз манзили бўлар экан.

Аллоҳ ўн саккиз минг оламни яратган. Қолган оламларнинг қандайлиги, уларнинг фаолияти ҳақида биз ҳеч нарса билмаймиз. Аллоҳ бизни бунга қодир қилмаган. Лекин ўлим вақтида инсон олдида бир сонияга ана шу барча пардалар, сирлар очилар экан. “Ҳақ ошиқлари ўлаётган вақтларида кўнгил кўзлари очилади ва ўзга дунёни, ғайб оламини кўрадилар!” (Ж.Румий) . Шу вақтда инсон олдида чексиз Коинот, осмону фалаклар, бутун ўн саккиз минг олам гавдаланар экан, уларнинг сўз билан таърифлаб бўлмайдиган илоҳий мукаммаллигидан, гўзаллигидан инсон ҳайратга тушар экан. Бамисоли Аллоҳ бандасининг алмисоқда Унга берган ваъдасини бир сонияда эслатиб: “Кўриб қўй, бу Сенинг оламинг эди, Ерда яшаб, Менга итоат этган бўлсанг, шу олам сеники, шайтонга – нафсингга итоат этган бўлсанг, бу оламга ета олмайсан”, деяётгандек…

Бу ҳақда бизга Аллоҳ Наҳл сураси 9- оятда асалари ҳаётини ибрат қилиб огоҳлантиради: “Сўнгра турли мевалардан еб, Парвардигорингиз сиз учун қулай қилиб қўйган йўллардан юрингиз!.. бунда фикр юритадиган қавм учун аломат бордир”. Аллоҳ кўрсатган йўлдан юрган асалари ўз уясига кира олади. Йўлдан адашиб нопок шира йиққан асалари эса ўз моҳиятидан – асал йиғишдан ва уясига киришдан маҳрум бўлади. Худди шундай, жаннат ҳам руҳимизнинг борар макони. Жаннатда Аллоҳ бизлар учун уй ҳозирлаб қўйган. Ана шу ўз уйимизга “эсон-омон” етиб бормоқ учун Меҳрибон Аллоҳ бизга пайғамбарлар орқали, Муқаддас Китоблар орқали йўл кўрсатиб берди. Ўз уйимизга бориш-бормаслик, бу дунёда қандай яшаб ўтганлигимизга, “қандай шира йиққанимизга”, “асал йиғиш” моҳиятидан, яъни ОДАМ деган моҳиятимиздан айрилган ёки айрилмаганлигимизга боғлиқ. Асаларини яратиб, унинг ҳаётини ибрат қилиб, одамзодни огоҳлантирган Аллоҳ нақадар Буюк!

Ердаги ҳаётимиз тугаганидан сўнг бизнинг руҳимиз осмонлардан осмонларга ўтадиган жуда ҳам кўп босқичлардан ўтиши керак бўлади: осмонлар ортидан осмонларга ва яна баланд осмонлардан ўтиб, ундан ҳам яна баланд осмонларга кўтарилиб борар экан. Руҳ юқори сари кўтарилиб, “мақоми Висолга” – Аллоҳ билан бирга қўшилиб кетишга интилади. Лекин унинг бу мақомга эришиши бизнинг бу ҳаётдаги яшаш мақсадимиз қандай бўлганлиги ва Ерга яшашга келмасдан аввал Роббимизга берган ваъдамизни қай даражада бажарганлигимизга боғлиқ бўлар экан. Аслида, бу мақомга ўз нафсидан халос бўлган комил инсонларгина етишадилар.

Тасаввуфда руҳнинг ривожланиш босқичи мақомларга (тўхташ)га бўлинади. Масалан, энг биринчи мақом – мақоми нафс. Инсон ўз устида ишлаши мобайнида нафс мақомидан кўтарилиб, (нафс мақомида тўхтаб қолмайди) бошқа мақомларга етади. Охири руҳи Комиллик даражасига етган инсон “мақоми Висолга” етади ва ундан ҳам юқори осмонларга чиқиб кетар экан. Нафс мақомида қолиб кетмасликнинг ўзи инсон учун ўзини ўзи қутқариш ҳисобланади. Ибн Арабий шу ҳақда: “Аллоҳ яқинлашишга ҳаракат қилаётган бандаларини кўриб туради ва улар ҳам худди Ўзидек, Уни кўришларини истайди, лекин мақом бунга қаршилик қилади”, деб айтганлар.

“Руҳан етилган одам учун жисмоний танасининг ўлими, аслида озодликка чиқишдир”. Қадимги ҳинд фалсафасида, тасаввуфда ҳам ушбу ҳолат қуйидагича баён қилинади: Одам ўлганда унинг руҳи осмонларга чиқади. Ҳар бир осмоннинг ўз қўриқчилари – фаришталари бўлади. Айтиб ўтганимиздек, руҳ Ерда қайси мақомда қолган бўлса ўша даражадаги осмонгача кўтарилиши мумкин. У ёғига кўтарила олмайди. Фаришталар қўймайди. Қалби Аллоҳдан узилмаган, нафсдан халос бўлган руҳ осонликча, фаришталарнинг сўроқ-жавобисиз бир осмондан иккинчи бир осмонга кўтарилиб боради. Бу руҳнинг “сайр” қилиши экан. Бу дунё ишларига боғланиб, ўз нафсидан кеча олмаган, кўп гуноҳ, ҳаром ишлар қилган, айниқса, қалбида кибр, ҳасад, ўз “мен”лиги ҳукмронлик қилган, одамларни норози қилган, уларга нисбатан зулм, туҳмат, адолатсизлик, ёмонлик қилиб қалбан “мублисун”га айланган одамлар руҳининг юқорига кўтарилиши қийин бўлар экан. У ерда турган қўриқчи фаришталар уларнинг руҳини “сайр” қилишига қўймайди. Бундай инсонларнинг руҳи юқорига – ўз маконига чиқа олмай пастда қолиб қийналар экан. Астағфируллаҳ! Шунинг учун ҳам барча Муқаддас Китоблар, Ер юзига юборилган барча пайғамбарлар: инсоният ўз Роббисини таниши кераклигини, Ҳикматли ва Меҳрибон Аллоҳ бизни Ҳикмат билан яратганлигини, бизнинг бу ҳаётдаги вазифамиз – Унга яна қайтиб бориш учун бу дунёда ҳаракат, тараддуд – ўз-ўзимизни нафсдан – шайтондан қутқариш ва руҳимизнинг юксак мақомларга чиқишига ҳаракат қилишдан иборат эканлигини билишимиз ҳақида огоҳлантиришган. Руҳимиз пастки мақомларда қолиб кетса нима бўлишини тасаввур қиласизми?