Читать книгу: «Сайланма әсәрләр. Том 5. Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный. Айбиби / Избранные произведения. Том 5»

Мусагит Хабибуллин

Шрифт:

Сайланма әсәрләр

Алты томда

5 том

Романнар

Сөембикә ханбикә һәм Иван Грозный
Тарихи роман

1

Йосыф бәк тимеркүк кара айгырын болдыр каршына ук туктатты да, атыннан төшеп, һәр әмерен үтәргә әзер торган ясавылына:

– Мәскәү кенәзеннән илчеләр килдеме? – дип сорады.

– Килделәр, шөһрәтлем, килделәр, кәрвансарайдалар, синең кабул итүең көтеп яталар.

– Көтсеннәр, – диде Йосыф бәк һәм салмак адымнар белән тәхет ягына юнәлде. Ишекъяры саен баскан сакчылары аны баш иеп каршы алдылар, бил бөгеп озата калдылар, әмма Йосыф бәк, гадәттәгечә, аларга сәлам юлламады, гүя сакчыларын күрмәде дә – түр якка атлады. Бәкнең бөтен уй-хисен, акыл-аңын Мәскәүдән килгән илчеләр биләгән иде. «Ни кирәк микән тагын кенәз илчеләренә, ни йомыш күтәреп килде икән Василий илчесе Питәй Тургай?» – дип, үзалдына сөйләнә-сөйләнә, үтеп барышлый тупсабашына куй маенда кайнатылган камчысын ташлады, итекләрен салып, күпереп торган фарсы келәменә басты. Аяк табаннары аша тәненә талгынлык иңде, шушы салкынча келәм бәкнең тәкатен баса төште бугай, туктап, учы белән сакалына ябышты, бертын уйланып торды. Ахыр, артына әйләнми генә, күләгәдәй йөргән ясавылына: – Вәзир Тәбине дәш, – диде.

Ясавылы чыгып киткәч, тупсабаш бәккә җиз таз белән комган китерде, бәк кул-битен югандай итте дә тупсабаш иңеннән чиккән Казан сөлгесен алып сөртенде, сакалын сыйпап, бисмилласын әйтте. Шуннан соң гына тәхетенә узып утырды, чапан кесәсеннән асылташлардан җыелган дисбесен чыгарды. Бармаклары ташларны барлады, ә уй-хисе башкада иде. Мәскәү кенәзе Василий III урында ята, каты сырхаулаган дигәннәр иде, илче кадәр илче җибәргәч, исән булып чыга. Соңгы ике-өч ел эчендә ике туган Йосыф бәк белән Исмәгыйль бәк арасында җәйләү вә сәүдә төбәкләре өчен бәхәс купты. Ни өчендер Мәскәү кенәзе Василий III, Исмәгыйль бәкне үз итүен аңлатырга теләпме, Йосыф бәк сәүдәгәрләрен каласына кертми, кире борып җибәрә, сәүдәгәрләр Казан каласына юнәлергә мәҗбүр була. Бу хәбәр килеп ирешкәч, Йосыф ни кылырга белмәде, ахыр, кенәз илчесе Питәй Тургайны чакырып, Василий кенәз кылган эше өчен гафу үтенсен, дип әйтте. Илче Питәй Тургай ачуы кабарган Йосыф бәккә бер кавем сүз кайтарып әйтмәде, икенче көнне үк иленә таба кузгалды. Шуннан соң күп тә үтмәде, Василий III нең каты авырып ятуы хакында хәбәр иреште. Йосыф бәк, кенәз илчесенә катырак бәрелүенә үкенгәндәй итсә дә, җаны кыйналмады. Урыс кенәзе ачыктан-ачык Исмәгыйль энесен канат астына алып, аны Йосыф абасына карата котыртып ята иде. Бухакта яхшы хәбәрдар иде Йосыф бәк, шымчы сәүдәгәрләре урыс каласындагы хәлләрне түкми-чәчми җиткереп торалар. Шуның өчен соңгы елда ул, Казан базарын үз кулына алып, Исмәгыйль энесенең сәүдәгәрләрен калага кертмәскә кушты. Әмма Казан түрәләре һәм кала ханы Мәскәү кенәзе кулында иде. Василий кенәзнең атасы Иван III Казан каласын «минеке» дип оран салган. Шапырыну Иван III гә хас сыйфат булгангамы, Йосыф бәк моңа бик игътибар итмәгән иде, тора-бара аның сәүдәгәрләрен Казанга да кертми башладылар. Йосыф бәкнең бу хәлгә нык кына ачуы чыкса да, күтәрелеп бәрелмәде, сабыр итәргә булды. Чөнки кардәшләре каласында Мәскәү кенәзе билгеләгән хан утыра. Әйтик, Җангали хан – Василий кенәзнең курчагы. Әнә шул курчак бүген Казан кадәр Казан тәхетендә утыра һәм иң хәтәре – Василий III ни кушса, шуны кыла.

Вәзир Тәби керде, баш иде.

– Ни яңалыклар бар? – дип, дисбесен кесәсенә салды Йосыф бәк. Бәкнең сорау тавышында ук яманлык күреп, вәзир янә бил бөкте.

– Кырым ханы Сөембикә кызыгызга яучылар җибәргән, бәгем йортында юк, тиз кайтмаячак дип борып җибәрдем, – диде вәзир һәм, турая төшеп, бәкнең күзләренә бакты. Йосыф аңа утырырга ишарә ясады.

Вәзире Тәби Кырым ханыннан килгән яучыларны борып җибәреп дөрес эшләгән иде. Кырым ханы Миңле Гәрәй Сөембикәне дүртенче хатыны итеп алмакчы, ул гынамы, сөекле кызына өйләнеп, Әстерхан вә Идел-Җаек елгалары арасындагы далаларны кулында тоткан куәтле Йосыф бәкне куәтсез итмәкче. Моның өстенә Йосыф бәк мөстәкыйльлектән, бәйсезлектән колак кагачак. Юк инде, монысы тәгаен булмастай хәлдер. Йосыф бәк энесе Исмәгыйль белән ачуланышуга да үкенеп бетә алмый. Аксак энесе Исмәгыйль бәк Мәскәү кенәзе җырын җырлый башлады бугай, Иделнең сул як далаларын, шул исәптән Әстерхан ханлыгын да үз биләмәсе итмәкче. Әйе, мондый хәбәр дә килеп иреште Йосыф бәккә. Иллә һични кылганы юктыр, сабыр итә. Бик ихтимал, ул арада Исмәгыйль энесе дә акылга утырыр, баш иеп булмаса да, абасы катына килеп, «килешик, абам» дип әйтер. Әмма күңеле белән тоя Йосыф бәк: Исмәгыйль энесе килмәс. Мәскәү кенәзе бүләк иткән ялтыравык әйбер-җиһазга алданып, шомлы байлыкка йөз тотып, урыслардан нидер өмет итә булса кирәк ул. Тик бер нәрсәне аныкламый яши бугай энесе: ул – мөселман, ә кенәз буыны— христиан. Икесе ике кыйблага сәҗдә кыла, икесе ике ярда басып тора. Ә ике арада йөреп тә, йөзеп тә чыга алмастай тирән вә кара сулы елгадыр. Шуңа да карамастан Иван III угланы Василий III Исмәгыйльне яклый: аңа корал белән дә, кирәк тапса, гаскәр белән дә ярдәм итә.

– Йә-йә, тагын ни? – диде Йосыф бәк. – Ә Кырым яучыларын кире борып дөрес эшләгәнсең, вәзирем. Хәзер әйт: кенәз илчесе Питәй Тургай ни йомыш белән Сарайчыкка аяк басты икән?

– Илчеләре бире юнәлә, ә олуг кенәз авыр сырхаулап урында ята икән. Кһм, вафат дип әйтүчеләр дә бар.

– Вафат! Урыс кенәзе Василий III вафат! – Йосыф бәк тәхетеннән торып басуын сизми дә калды. – Ни дидең, вәзир, кабатла әле, кабатла!

– Хак Тәгалә, бәгиям, кенәз вафаттыр.

– Һы, – диде Йосыф бәк һәм тәхетенә кире утырды. – Димәк, вәзирем, илче Питәй Тургай кенәзнең вафат булуын юлда ишеткән?

– Хак Тәгаләдер, шөһрәтлем. Питәй Тургайга бу хәбәрне юлда җиткерәләр. Ә менә йомышы Кырым ханыныкына тиңдер.

– Йә-йә, тузга язмаганны сөйләп утырма, вәзир. Василий кенәзнең балигъ угланнарын белмимдер…

– Сезгә мәгълүм булса кирәк, шөһрәтлем, бүген Казан тәхетендә утыручы Җангали хан – Кече Мөхәммәд токымы Тимер хан угланы Мөхәммәд хан дәвамы Аллаһыяр солтан угланыдыр. Ә Аллаһыяр солтан угланы Җангали исә – Шаһгали ханның энеседер. 1519 елда Казан тәхетенә утыртыла. Яшь ханга ул чакта бары тик унбиш яшь буладыр, хәзер ул балигъ угландыр.

– Җангали хан – Василий III кулындагы курчактыр, вәзирем.

– Мин алай дип әйтмәс идем, шөһрәтлем. Җангали хан Кече Мөхәммәд нәселеннән. Кече Мөхәммәд исә Алтын Урданың олуг хөкемдарларыннан иде. Шымчыларымның җиткерүләре хак булса, илче Питәй Тургай Җангали хакында сөйләшергә исәп тота, имеш.

– Җангали хан турында урыстан килеп сөйләмәсәләр дә беләм, вәзирем. Белгәнемчә, Казан иле белән Җангали түгел, Василий III кенәзнең воеводасы Пинкәй хакимлек итә, Җангали хан оялчан, хатыншарак кешедер. Ихтыярсызлыгы да шуннандыр. Мине борчыганы Җангали хан түгел, вәзир Тәби, мине борчыганы бүген Казан иленең, мөселманнарның олуг мәркәзенең урыс кенәзе тарафыннан йотылып баруыдыр. Мин кардәшебез мәркәзен коткарырга тиеш, вәзир Тәби. Көчем-куәтем бар, иншалла. Шул хакта уйланам мин, вәзир, шул хәл мине хафага салды.

– Василий кенәзнең вафат булуы хак булса, аның урынына кем утырыр икән, бәгиям?.. Питәй Тургай кенәгинә Елена Глинская дип гөман итә…

– Димәк, Хак Тәгаләдер, Питәй Тургай кенәзнең үлеме турында ихласи хәбәрдардыр…

– Юктыр, бәгиям, кенәз вафат булу хәбәренең илчене чынлап та юлда куып җитүе хактыр. Питәй Тургай тәмам пошаманга калган. Аптырап калуы тәмам йөзенә чыккан. Мәскәү тәхетен кем биләр дип утыра.

– Хәленә керәм. Илчене чакыртып алып, Аккүлгә сөрүләре йә булмаса башын чабулары да бар бит. Мәскәү кенәзләре явызлык кылудан беркайчан да чирканмадылар. Алай да миңа ни йомыш белән килде икән?.. Исмәгыйль бәкнең арт ягына тибеп, мине дустанәлеккә чакырулары түгелдер бит?.. Тәмам сер тубалы булды бу Мәскәү түрәләре дә. Кенәзләре тугры сөйләгән булып, кыек эш кылырлар, илчесе дә алардан ерак йөрмидер. Алма агачыннан ерак төшми, диләрме әле?..

– Чарасыз калуымдыр, бәгиям, әйтмәс җиремнән әйтергә булдым: илче Питәй Тургай Җангали ханга сөекле кызыгызны— Сөембикәне димләргә килгән.

– Йа Аллаһ, бу ни хәл инде тагын?! Авызыңнан җил алсын. Кяфер мөслим кешегә кыз димләп йөриме?.. Булмаганны…

– Ни кылмак кирәк, бу хәл хактыр, бәгиям. Илче Тургай Сөембикә кызыгызны Җангали ханга димләргә килгән. Хак Тәгаләдер.

– Нигә аны баштан ук шул хакта күземә бәреп әйтмәдең?! Кеше ишетсә, ни кылырмын? Кяфер мөселман кызын димләргә килгән. Йа Хода, ләһәүлә вәләкуәтә, ислам дөньясында булган хәлме?!

– Бәгиям, сезгә билгеле булса кирәк, хак булса, мәрхүм Василий кенәз Казан мәркәзен үз йортым дип йөрер иде. Әүвәл Казанга атасы Иван III кул сала, шуңа әтәчләнүедер. Җангали ханзадәне дә Казан тәхетенә утыртучы улдыр.

Йосыф бәк кул селтәде. Бу хакта ул белә иде инде, берәүне дә тыңлыйсы килми иде. Вәзире чыгып киткәч, Йосыф бәк, тәхетенә чумган килеш уйлана-уйлана, бик озак дисбе тартып утырды. Әйе, әнә кая таба тәгәри башлады уй йомгагы. Шулай ук курчак Җангали аның сөекле вә гүзәл кызына өйләнер микәнни?! Бу мөмкин хәлме?.. Аннары моны урында яткан Василий кенәз теләге белән эшлиләрме?.. Шулайдыр. ВасилийIII, атасы Иван III кебек, Византиядән чыккан дин әһелләренә таянды, аларның колы булды, дин колы. Василий кенәз, төрек-татар халкын христиан итеп, ошбу төбәкләрдә тынычлык урнашыр дип уйлыймы? Бик ихтимал ич! Тик бу хыялың беркайчан да тормышка ашмастыр, кенәз, бары тик буш хыял булып калыр. Иллә урыслар бу хыялларын акрын гына тормышка ашыра баралар түгелме соң?! Әйтик, фин-угор халыклары инде тәмам урысларга йөз тота башлады. Бик ихтимал, ни чарадан бичарадыр, иллә бу хәл хакыйкатьтер, чирмешләрне урыслар тәмам йотты, илтабарлары, горурлыкларын җуеп, муеннарына тавык тәпие такты. Ә бит гаять горур халык иде. Тора-бара татар-төркиләр дә урыс канаты астына кермәсме?.. Йа Хода, ни уйлыйм? Киңәш шул сиңа, Йосыф бәк, хәрәкәт ит, тикятма, йөргән таш шомарыр, яткан таш мүкләнер, ди… Тукта, тукта, әйтик, Сөембикә кызымны Казан ханы Җангалигә бирсәм?.. Һич югы, Казан мәркәзен кяферләр кулыннан саклап калыр идем. Корал тотып түгел, кан коеп та түгел, гүзәл кызын Җангали ханга биреп… Василий кенәзнең үлеме хак булса, Мәскәү тәхетендә кенәгинә Елена Глинскаяның балигъ булмаган угланы калгандыр… Углан балигъ булганчы, ил белән кенәгинә идарә итәр. Ә Елена белән Йосыф бәк килешер. Анасы – поляк короленә кияүгә чыккан Мамай кызыдыр. Әйе, Елена канында да азмы-күпме төрек каны ага. Онытмагандыр әле кардәшләрен… Хак анысы, хатын-кыз, кемгә кияүгә чыга, шул кенәз вә ханның динен кабул итә, бу хәл шулай булды, шулай булыр да. Әйе, кан белән кергәнне тән белән генә җуеп булмый. Сөембикә кызын ул Җангали ханга ярәштерер. Атасы теләге белән гүзәл вә сөекле кызы да килешер, иншалла. Әлегә кадәр атасы сүзеннән чыкмаган иде, моннан соң да, иншалла, чыкмас, ата сүзен аяк астына салып таптамас…

Йосыф бәк кызлар ягында чыр-чу килгән тавыш ишетте. Бәкнең йөрәге кысылып куйды. Шулай ук иң яраткан кызын да кияүгә бирерме?! Бирер, ахрысы. Тик чарасыздан кылыр бу эшен, чарасыздан ясар бу адымын…

Йосыф бәк тәхетеннән күтәрелде, дисбесен чапан кесәсенә салды да кызлар ягына таба атлады. Әмма кызлары бүлмәдә түгел иде, ишегалдындагы бакчада, ясалма күл буенда чыркылдыйлар икән. Йосыф бәкнең колагына Сөембикә кызының челтерәвек тавышы килеп иреште һәм бәкнең йөрәге янә кысылып куйды. Ни хикмәттер, ошбу кызын барчасыннан да якын күрә һәм күргән саен күрәсе килә. Ата мәхәббәте дә шулай ук олуг була икән! Бала сөюне, балага тартылуны бер аналарда гына була дип уйлый иде, бүген исә ир-ат башы белән кызларынкүрүгә күзләре дымланды, бәгыре телгәләнде. Юравы хакмы әллә, кире кайтармаслык итеп хәл иттеме?.. Ә бит әле соң түгел, кире уйлап куюы да бар. Тик күңел инде хәл иткән, чарасыздан пыскып сызлана гына. Иншалла, барысы да әйбәт булыр. Ни хикмәттер, ошбу кызы, атасын күрүгә, күкрәгенә килеп капланыр да: «Әтием-җаным, исән-имин кайтып җиттеңме, ә мин сине шундый сагындым, шундый сагындым», – дия-дия, кочагына елышыр иде. Йосыф бәк Сөембикә кызына мәхәббәтен ни белән дә аңлата алмый. Ул аңа беркайчан да каршы әйтә алмады, теләгенә аркылы төшмәде. Фарсылардан, гарәпләрдән мөгаллимнәр китертте, дөньяви мохит белән таныштырды, хәтта сәяси мәсьәләләрдә дә Сөембикә барысыннан да аерылып торды. Ә бит ул унҗиделәп кыз үстерә. Дүрт-биш хатыннан булсалар да, берсе дә, Сөембикә кебек, белемгә омтылмады, телләр өйрәнмәде, капланып вә онытылып, китаплар укымады. Ул гынамы, апаларына, сеңелләренә мөгаллимә булды, кычкырып китаплар укыды, аларны дөньяви хәлләр белән таныштырды. Яучылар килеп-килеп тә, кияүгә чыкмый торуы да, бәлкем, шуннандыр. Гадәттә, төрки халык баһадирлары белән мактана, ил данын алар йөзендә күрә, хәтта Йосыфбәк үзе дә, ә менә Сөембикә кызы, белексез баһадирлардан кычкырып көлмәсә дә, аларга баш җитмәслек сораулар биреп, тегеләрне тәмам мәсхәрә итәр иде. Йосыф бәк моны күрде дә, күрмәде дә. Ул Сөембикә кызының бу кыюлыгына, тапкырлыгына кинәнде дә, ә кайчак уфтанып та куйгалады. Кыз баланың илдәге сәяси хәлләр турында җитди сүз алып баруы, ә кайчак атасына да бу хакта сүз катарга җөрьәт итүе ошап җитми иде аңа, әмма шул ук вакытта кызының бар нәрсәдән дә хәбәрдар булуына, мөстәкыйль фикер йөртүенә эчтән генә кинәнер иде. Бохарадан килгән мөгаллимә Җәмилә кызларының барысы арасыннан да Сөембикәне ныграк ярата. Йосыф бәк еш кына мөгаллимәне тәхет ягына дәшә, кызлары турында сораштыра. Җәмилә туташ һәрчак Сөембикәне мактар, аның җитди фикер йөртүенә соклануын җиткерер иде. «Сөембикә Казанга китәсе итсә, Җәмилә туташны да аның белән җибәрми булмастыр», – дип уйлап куйды Йосыф бәк. Һәм, уй җепләрен өзеп куйгандай: «Бу ни хәл бу, әллә инде хәл дә иттем?» – дип, үз-үзенә сорау бирде.

Йосыф бәк ишегалдына чыкты, ясалма күл буендагы сәкегә килеп утырды, аны шундук кызлары күреп алды.

– Әтиебез кайткан, әтиебез кайткан! – дия-дия, аңа ябырылдылар. Иң алдан тәүгечә Сөембикә кызы килеп битеннән үбеп алды һәм нәфис вә йомшак кулы белән атасының яңагыннан сыйпап куйды.

– Барыгыз, бар, уйнагыз, уйна, миңа игътибар итмәгез, – диде бәк һәм, сокланып, кызларына карап тора башлады.

Кинәт хәтер кәтүге сүтелә башлады. Сөембикәнең анасына ул бишенче хатын итеп өйләнгән иде. Чибәр, сылу вә зифа сынлы иде хатын. Бер елмаеп караса, Йосыф бәкнең җаннары эреп китәр иде. Яшь түгел иде инде ул, иллә Сөенбикәгә өйләнгәч (анасы вафат булгач, аннан калган бердәнбер балага Йосыф бәк Сөембикә дип исем куштырган иде), яшәреп киткәндәй хис иткән иде үзен. Гүзәл хатынның бары тик бер хәрефен алыштырып, кызына шул ук вафат булган кешенең исемен бирүне күпләр килештереп тә җиткермәделәр, әмма Йосыф бәк үзе шулай теләгәч, имам-муллалар да каршы әйтергә кыймады. Өйләнде бит әле бишенче хатынга, өйләнде, гәрчә шәригать кушмаса да. Иллә шәригать канунын бозгангамы, Ходай Тәгалә аңа биш хатын белән яшәргә насыйп итмәде, бик тиз алды үз янына Сөенбикәсен. Тик ни генә булмасын, бәхетле яшәде Сөенбикәсе белән. Кайда гына китмәсен, кайларда гына җәйләп кайтмасын, һәрчак яшь хатыны Сөенбикәсен тансыклап кайтыр иде. Тик гомере генә кыска булды мәрхүмәнең… Бер тапкыр Йосыф бәк Казан мәркәзенә маллар озата киткәч, авырлы калган Сөенбикәсе бала таба алмый интегә. Баланы ана карыныннан тартып алалар, әмма хатын өзлегә һәм Йосыфын көтеп ала алмый дөнья куя. Кендек әби Йосыф бәккә: «Бик күп кан югалтты шул, бәгиям», – диде. Басу капкасын үтүгә, шул яман хәбәрне җиткергән егетне бер якка орып, Йосыф бәк сарайга чапты. Атыннан сикереп төште дә яшь хатын өенә йөгерде һәм ак кәфен төсенә кереп калган Сөенбикәсенең йөзен күрде дә, йөрәге шундый итеп кысылып куйды, гүя аяк астына кан тамды, һәрчак каты бәгырьле, кырыс холыклы, кан-яшьне күп күрсә дә, үзе бер тапкыр да диярлек күз яше белән еламаган Йосыф бәк мәет янына тезләнде дә елап җибәрде. «Нигә, нигә көтмәдең Йосыфың?!» – дип, хатынның күкрәгенә капланды. Бик озак үксеп ятты, ахыр, кызарынган күзләрен ачып, янә хатын йөзенә бакты. Бакты да янә йөрәге кысылып куйды. Ул аның, Йосыф бәк хатынының, чәйнәлгән иреннәрен күрде. Шул иреннәр белән Йосыфын чакыргандыр, син янәшәмдә булсаң, баламны җиңел табар идем дип уйлагандыр. Өзгәләнгәндер, минем ишектән килеп керүемне көткәндер… Ә бит ерак җәйләүләрдән йөреп кайтканда йөгереп каршы чыгар иде дә: «Исән-имин кайттыңмы, Йосыф җаным?!» – дияр һәм кочагына иңәр иде. Тансыклавы идеме шулай. Ә бит дүрт хатынның берсе аңа «Йосыфҗан» дип дәшмәде, ә ул, мәрхүмә, һәрчак «Йосыфҗан» дип, җаннарны эретер иде.

Йосыф бәк буыннары ката башлаган бармаклары белән хатынның зәгъфран сарысыдай агарынып калган битенә кагылды. Хәйран калмалы иде, хәтта җан тәслим кылгач та, хатын гүзәллеген җуймаган. Бары тик йөзенә генә лимон сарысы сарган. Йосыф бәк күз яшен сөртмәде, кайгысын берәүдән дә яшермәде, чөнки йөрәктән чыккан ихласи яшь иде. Кайгыны яшереп булса да, күз яшен яшереп булмый, диләр, хак икән.

Әле булса хәтерендә, шунда аның янына кендек әби килде һәм: «Бәгиям, сөенәсе ит, баласы исән калды, баласы», – диде. Йосыф бәк кендек әбинең тешсез авызына карады, тешләре коелгангамы, алга чыгып торган иягенә игътибар итте һәм ни өчендер: «Картаеп шушы көнгә калганчы, чәчкә кебек чагыңда, фәрештәдәй, кәфенгә төренеп ятуың хәерлерәктер, ичмасам, сагынып искә алучыларың булыр», – дип уйлап куйды. Кендек әби аны күрше якка, эчкәрегә алып керде һәм сәкедә мендәрләр эчендә яткан баланың йөзен ачты. Бала, йөзе ачылуга, күзләрен дә ачмастан, авызы белән имчәк эзли башлады.

– Инәсе дә табылды, – диде кендек әби һәм сәке очында утыручы зур күкрәкле хатынга күрсәтте. Йосыф бәк кай ягы беләндер инәй хатынны Сөенбикәсенә охшатты. Бәлкем, бу хәл тәэссоратка бирелүдән генә булгандыр.

– Баланың исеме Сөембикә булыр, кендек әби. Муллага шулай дип әйтегез. Ә үзегез бүгеннән үк балага шулай дип дәшегез. Ә инәй хатынга, баланы исән-имин аякка бастырса, аена биш алтын булыр. Кендек әби, бала өчен син җаваплы, Аллаһы Тәгалә каршында да, минем каршымда да.

– Әстәгъфирулла, әстәгъфирулла, булыр, булыр, кем, Йосыф бәгиям, изге кешене Ходай Тәгалә игелегеннән ташламас, иншалла.

Бәлкем, шуңадыр, мәрхүм анасын бик яраткангадыр, Сөембикә кызын якын күрүедер. Анасы балага сөйкемлелекне, зифалыкны, сылулыкны, гыйффәтлелекне, йомшак мөгамәләне, мөгаен, бар булганы белән биреп калдыргандыр. Бүген әнә шулгүзәл вә сылу кызны ниндидер хатынша һәм курчак Җангали кулына илтеп тапшырсынмы?! Йа Хода, әллә соң туктатып торыргамы, һич югы, киләсе язга кадәр?.. Бора килде бит әле моңа чаклы килгән яучыларны, бора килде. Кайчак Йосыф бәк яучыларны үзе борды, ә кайчак кыз ихтыярына бирде. Хәйран калмалы иде, яучылар буза куптармый, үпкәләми борылып китә тордылар. Әйе, болары да китәр. Нинди яучы булсын инде ул Питәй Тургай?! Илче буларак әйбәт сайрый, бәхәссез. Әмма мөселман кызына яучы булып килү килешми, килешми Тургайга. Кяфер ич! Хәер, Тургайның бабасы Алтын Урда төркие, морзаларның морзасы була, кайчандыр мөселман булса да, ни сәбәпледер муенына тәре тага. Эчкече булган диләр үзен. Ул шайтан суына алданып, тәре тагучылар бүген дә аз түгел ләбаса. Исмәгыйль энең дә әнә шулар арасында урала башлады, аңа да хач җене кагылдымы?.. Йа Хода, ахыры гына хәерле була күрсен, тәмам буталды дөньясы. Ана – кызны, ата улны танымый башлады. Тик аның Сөембикәсе беркайчан да атасы сүзеннән чыкмас, андый бала булмас, тәрбия башка. Әтәрбия балага ата-анадан гына түгел, иманнан да килә. Хак, сөлек кебек ханзадәләргә димләделәр – бармады инде, урыс курчагы Җангалигә бирергә булдыңмы кызыңны, дип тел кашучылар да булыр, һич булмас димә, иллә Йосыф бәк белә, Сөембикә кызы нәүбәте җитеп кияүгә бирә торган гына кыз түгел, ул аның сәяси максатын тормышка ашырыр, һәрхәлдә, ярдәм итәр. Ул атасын аңлар, хәленә керер, чөнки тормыш катмарлы вә кантарлыдыр. Ул гынамы, Сөембикә кызын курчак Җангалигә бирсә, гүзәл кызы олуг мәркәздә ханбикә булып алса, ислам дөньясының тәре читенә килеп орынган төбәге мөселманнар кулында калачак дигән өмет бар.

Тик башта ныклап уйларга кирәк булыр. Саклык чарасы буларак, әлегә Василий илчесе Питәй Тургайны кабул итми торырга. Юк, бөтенләй кабул итмәскә. Кайтып китсеннәр. Әйе, кенәзләре дә вафат, ди. Аты юкның башы юк, башы юкның аты юк, диләр. Сабыр итәргә, Мәскәү тәхетенә кем утырыр, шуңа карап карарын кылыр… Уйла, уйла, Йосыфҗан, урысны борып җибәрерсең, Тургай борылыр да китеп тә барыр ул, икенче көнне Җангали ханзадәдән яучылар килеп төшсә?.. Әнә шунда инде уйлап карарсың…

Әллә соң Питәй Тургайны гына кабул итәргәме? Питәй кадәр Питәй буш кул белән генә килмәгәндер. Без дә илчеләрне буш кул белән җибәрмибез ич!.. Бер форсаттан Мәскәүдәге хәл-әхвәлләр хакында да сорашыр. Күпме генә әтәчләнсәң дә, Мәскәү илчеләре белән исәпләшмәү ярамастыр. Әйтик, Исмәгыйль энесе тегеләрне колач җәеп каршы алсын да, энесеннән күп тапкыр куәтле абасы Йосыф илче кадәр илчене борып җибәрсен, имеш. Энесе белән сәүдә юлларын вә төбәкләрен тәгаен бүлештеләр бугай инде. Исмәгыйль Мәскәү вә Казан юлын таптаса, Йосыф кулында Бохара, Сәмәрканд, Үргәнеч юллары. Хак, Исмәгыйль энесе абасы сәүдәгәрләренә каршы төшкәләде: башта Мәскәүдән борды, аннары Казаннан. Ул гынамы, абасына язып та җибәргән. «Абам, без синең белән сәүдә юлларын бүлешкән идек бит инде, ә син һаман Мәскәүтин белән Казанга сәүдәгәрләрең җибәрәсең», – дип, үпкәсен белдерде. Бу эш ары таба да дәвам итсә, эшнең кылычка ук барып җитүе бар. Ә бит алар бер анадан туган балалар. Казан ханы Җангали Сөембикә кызына өйләнгән хәлдә, ошбу төрки-туран дөньясында даны еракка таралган мәркәз сиздерми-тынмый гына Йосыф бәк канаты астына күчеп куяр иде. Димәк, шулай кылу хәерлерәк булыр. Тик менә торып-торып бер амин дигәндәй, бу Питәй Тургайга ни калды икән Сарайчыкта? Чынлап та Сөембикәне Җангали ханга димләргә килүеме, әллә бу бер-бер хәйлә генәме?.. Холык китә, гадәт кала, диләр, христиан дине белән яваннардан килгән бу чир белән урыс әле дә булса авырыймы?..

Күр инде, нинди көнгә калды кодрәтле Алтын Урда, кайчандыр дөнья халкын тетрәтеп торган империя нинди көнгә калды! Һәркем үз биләмәсе өчен кан-җан коя, орыша, шымчылык итә, хәйлә кора. Алтын Урданың соңгы ханы Әхмәт үтерелгәч, Урда бик тиз кечкенә ханлыкларга, кенәзлекләргә бүлгәләнә башлады, һәркем зуррак калҗа эләктерергә маташа, һәркем үз динен, үз халкын, үз телен, үз җирен, үз мәркәзен мактый, ә әрсезрәкләре, форсаттан файдаланып, күрше хакына да керә башлады. Әйтик, шул ук Мәскәү куштаннары Урда хакимиятенә өмет тоталар. Хак, кулга-кул сузып, дустанә-тату яшәргә өндәүчеләр дә бар, әмма кылыч белән бәхәсне хәл итүчеләр дә ишәеп китте. Әнә шулай Алтын Урда таралганнан соң барлыкка килгән ил-дәүләтләр орышсыз вә сугышсыз яши алмауларын янә бер расладылар. Аралашырга, сәүдә итәргә иде дә бит, юк, басып алып, талап, тизрәк баерга исәпләре. Ул гынамы, алгы сафка диннәр килеп басты. Күзгә-күз карап кына тормыйлар, халыкны бер-берсенә каршы котырталар, бер-берсен кимсетәләр, рәнҗетәләр, мәсхәрәлиләр. Тыныч кына сәүдә итү көннән-көн кыенлаша бара, әнә үз туганыңа кадәр аяк чала башлады. Сәүдә юллары җитми аңа, җәйләү-сулар… Үлгәч җитәр әле, адәм баласы урынга калгач кына сиземли вә тоя башлый: бик аз, бары тик ике-өч адым җир кирәк икән ләбаса аңа. Бигрәк тә төрки-туран халкы бүлгәләнде, таралды вә сибелде, һәр хан, һәр бәк бары тик үз мәнфәгатен генә кайгырта, аз гына кәефен кырдылармы – кылычка ябыша. Йа Хода, кая таба бара бу дөнья?! Кем булышты Алтын Урданы таркатырга? Идел болгарларымы? Бүген көч алып, бәйсезлек байрагын күтәреп, мәгәр урыстан хан китерткән казанлылармы? Әллә Алтын Урда чорында ук урыс кенәзлекләрен бер кул астына җыярга керешкән Иван Калита оныкларымы?.. Ә бит урысның әнә шул Иван Калитасына кадәр Урдадан ярлык алыр иде. Хәзер әнә шул урыс кенәзләре, берләшеп, ислам дөньясына яный башладылар. Алтын Урда ханы Мәңге Тимер, урыс гаскәре белән килеп, аерылып чыгарга теләгән Болгарны җир белән тигезләде. Алты ай ятты барымта килгән гаскәр, алты ай буена халыкны таладылар, җәберләделәр, рәнҗеттеләр. Болгар мөселманнары, мескеннәр, күрше арларга күчеп китәргә мәҗбүр булдылар, тәмам яшәр әмәл калдырмадылар Мәңге Тимер хан яугирләре. Аллаһы Тәгаләнең каргышы төштеме, шуннан кайтуга, Мәңге Тимер гүр иясе булды. Шул чорда өске кала Казан төбәгенә күчеп утырган болгар төркиләре – нугайлар, кыпчаклар, болгарлар, башкортлар – үзләренә ил төзеделәр. Йосыф бәкнең атасы Муса солтан аларга ярдәм кулы сузды, көтү-көтү мал куып илтте. Тернәкләнде, тәмам аякка басты Казан йөзендә Яңа Болгар. Урдага исә кылган яманлыклары өчен хәвеф өстенә хәвеф яуды, чума чире тәмам нигезен җимерде. Күп тә үтмәде, Әстерхан ханлыгы Урдадан аерылып чыкты, аннары Кырым төбәге мөстәкыйльлек игълан итте. Әмма хәтта шул хәлдә дә Мәскәү кенәзләре Алтын Урдагасоңгы сулышына кадәр тугры калдылар. Мәгәр, ниһаять, алар да Алтын Урдадан йөз чөерделәр. Урда куштаннары Алтын Урданы таркатучы син генә дип, нугай морзасы Ямгырчы Әхмәт ханның да башына җиттеләр. Әнә шулай Алтын Урда империясе яшәүдән туктады. Шуннан соң Урдадан аерылып чыккан илләр үзара ызгыша, тарткалаша, җир бүлешә башладылар. Башта диннәр аерылышты, аннары халыклар, ахыр килеп хан һәм кенәзләр. Бу минеке иде, бу – синеке… Тәмам чарасыз калып, Алтын Урда дәүләтен ташлап китәргә мәҗбүр булган Олуг Мөхәммәд хан башта Мәскәү кенәзе җирләренә барып елыша. Иллә бәйсезлек вә мөстәкыйльлек тәмен татыган Василий кенәзгә бу ошамый, ул аңа биләмәсен ташлап китәргә куша. Олуг Мөхәммәд китми. Биләү каласы кирмәненә кереп урнашкан Олуг Мөхәммәд белән Василий кенәз орыша. Әмма гаскәр саны өч-дүрт мәртәбә артык булса да, Василий кенәз җиңелә. Үзе урысларны җиңсә дә, Олуг Мөхәммәд Биләүдә калмый, Түбән Новгород каласына күчеп китә. Шунда әйбәт кенә кышлый. Яз килүгә, Василий кенәз янә гаскәр белән орышырга килә. Янә каты орыш була. Урыслар, күпсанлы булсаларда, тагын җиңеләләр. Олуг Мөхәммәд ханның угланнары Ягъкуб белән Касыйм Рәсәй җиренә яу йөриләр. Урыслар каршы чыгалар, әмма тагын җиңеләләр. Ул гынамы, ике туган урыс кенәзе Василийны әсир итә һәм аталары каршына алып кайта. Үткән кышта гына үз кулы белән Рәсәй җирендә кенәз булырга ярлык биргән хаким Олуг Мөхәммәд хан каршына килеп баса. Бер сүз белән – әсир. Кырык бер мең урыс гаскәре бик аз санлытатарларга каршы тора алмыйча, кенәзләрен ташлап, качканы качып котыла, ятып калганы ятып кала. Шунысы гаҗәп: Олуг Мөхәммәд бу җиңүе белән горурланмый. Ул гаскәре белән Казанга күчеп килә һәм мөселманнар теләге белән тәхеткә утыра. Ә әсир төшкән Василий кенәзне исә, вәгъдә салымнарына иман әйттереп, әсирлектән азат итә. Әйе, урыс вә татар дөньясында булмаган киң күңеллелек күрсәтә Олуг Мөхәммәд. Шунда әйтә хан: «Үлем-җәбер вә бәндәләрнең хараплыгы түгел, хәтта һәлакәт тә аның белән килми. Бәлки, гөнаһ кылу һәм Аллаһы Тәгаләнең ярлыкавыннан өлешсез калу кешеләрнең ихласи һәлакәтедер. Бар, кит, бездән ерак тор, күрше хакының ни икәнен белмәсәң, сине барыбер Аллаһы Тәгалә кичермәс, күзең булса да сукырайтыр».

Олуг Мөхәммәд Василий кенәзне Ягъкуб угланына түгел, Касыйм угланына биреп җибәрә. Бу углан, кенәздән тиешле салымны алып, атасына – Казанга юллап торырга тиеш була. Әүвәл башта атасының үтенечен төгәл үтәп килсә дә, Касыйм хан вәгъдәсендә тормый, атасы вафат булганнан соң, тиешле ясакны Казанга җибәрми башлый. Олуг Мөхәммәдтән соң Казан тәхетенә утырган угланы Ягъкуб көтмәгәндә вафат булып, аның урынына угланы Мәхмүд хан утыра. Бу хан абасыннан һәм мәскәүлеләрдән ясак таләп итә. Олуг Мөхәммәд оныгы Мәхмүд хан Касыйм каласында утырган агасына ясак түләүне бик катгый куйган, күрәсең, ясак Казанга килә башлый. Шуңа карамастан Мәхмүд хан, салымны төгәл салмадылар дип, Өскәй каласына барымта йөри һәм кала түрәләренә салымны Казанга салырга куша. Кала түрәләре хан белән килешә. Шуннан соң Мәхмүд хан Муром һәм Владимир калаларына юнәлә, Казанга салым салырга риза булмаган түрәләр белән бәхәскә керә, алар белән орыша, кала-авылларны талый һәм иленә исән-имин әйләнеп кайта. Ошбу чор өчен шактый гайрәтле булган хан көтмәгәндә 1463 елда вафат була. Казан тәхетенә мәрхүм ханның угылы Хәлил утыра. Ләкин 1467елда яшь ханны кемнәрнеңдер котыртуы буенча бертуганы Ибраһим атлы ханзадә үтерә һәм тәхетне били. Әнә шулай туган туганны үтерү чире Алтын Урдадан Казанга күчә. Әйтергә кирәк, Ибраһим хан Казан тәхетендә унтугыз ел хакимлек итә. Ибраһим хан вафат булганнан соң, Казан тәхетенә Илһам хан утыра. Ошбу хөкемдар Зөя буендагы сугышта урысларга әсир төшә. Эш шуңа барып җитә ки, урыслар Казан каласын ала. Илһам ханны исә балалары вә гаиләсе белән Вологда зинданына сөрәләр. Илһам ханның кешеләре һәм күпсанлы гаиләсе шунда урыслар тарафыннан үтерелә, чөнки аларның һәммәсе дә чукынудан баш тарта. Казан тәхетендә тугыз ел буена гадел вә тугры хакимлек кылган хан гомер юлын әнә шулай тәмамлый. Йа Хода, тарихны искәрә китсәң, акылдан шашмалы икән бит. Ниһаять, Йосыф бәк моңа чик куяр. Моның өчен ул теләсә нинди яманлыкларга да барыр. Казан тәхетендә киләчәктә Йосыф бәк дәвамы утырырга тиеш. Әйе, Казанда да, Сарайчыкта да, Әстерханда да, хәтта Кырымда да, урысның борын төбендәге Кирмән-калада да.

Бүген Кырым тәхетендә Миңле Гәрәй утыра. Казанга күзе кыза икән. Бер уйлаганда, аның да Казанга хакы бар кебек. Чөнки Йосыф бәк барысыннан да хәбәрдар иде. Ир-канаты үлгәч, гүзәл хатын Нурсолтан Кырым ханы Миңле Гәрәйгә кияүгә чыга. Ошбу никахтан Сәхиб Гәрәй туа. Туран дөньясының гайрәтле ханы Шәйбани үлем түшәгенә яткач, ни сәбәпледер Мөхәммәтәмин ханга үзенең атаклы җырчысын җибәрә. Даны туран дөньясына таралган Галәм Шади атлы бу җырчы Мөхәммәтәмин ханга Шәйбани ханның соңгы үтенечен җиткерә: «Миңле Гәрәй илә Нурсолтан никахыннан туган Сәхиб Гәрәйне Казан тәхетенә димлә вә вәгазьлә». Аты-даны туран дөньясына таралган Шәйбани ханның үтенечен Мөхәммәтәмин хан җиргә салып таптамый – тәхетен Кырымнан килгән Сәхиб Гәрәйгә калдырырга ризалыгын белдерә. Сәхиб Гәрәй Казанга 1515 елда килә. Ә инде дүрт елдан, изге тәхетне ни сәбәпледер энесе Сафа Гәрәйгә калдырып, Истанбулга китә.

1518 елның салкын кышында якты дөньядан киткәннән соң, Казан тәхетенә килеп утырган Сәхиб Гәрәй ханның бу хәлен берәү дә аңламый, әлбәттә. Мәгәр нәкъ менә шул хан, Казан тәхетендә утырганда, татар бәк-морзаларына ярлыклар өләшә, ясак-салым җыюны җайга сала, ил чикләрен ачыклый. Бик күп ханнарны күреп тә, берәүсеннән дә игелек тапмаган Казан халкы Сәхиб Гәрәйне үз итә, җибәрмәскә тели, иллә нишләмәк кирәк, хаҗга барам дипме, Истанбул солтаны Сөләйман Канунидан ярдәм өмет итепме киткән хан кабат Казанга әйләнеп кайтмый. Шул хәлдән соң күп тә үтми, урыс тарафдарлары – алатлар абасы урынына Казан тәхетендә утырган Сафа Гәрәйне кууга ирешәләр, ә Казан тәхетенә Шәехәүлияр угланы Җангалине дәшәләр. 1516 елда Кирмән-калада туган Шәехәүлияр угланы Хангали ханзадә Йосыф бәкнең кияве булмакчы. Бу хәл тормышка ашканда, бик ихтимал, Казан-Нугай җирләрен бер итәргә дә мөмкинлек туар. Моны казанлылардан бигрәк Йосыф бәк үзе тели. Шулай булгач, тәвәккәлләргә кирәк. Дөрес, ниятенең барып чыкмавы да бар, чөнки, юлга аркылы төшкән багана кебек, ике арада Исмәгыйль энесе тора. Иллә, иншалла дип әйтик, ул да иманын урыска сатып бетермәгәндер әле. Әйе, урыс кенәзенең үлеме, Казан ханы Җангалинең сөекле кызы Сөембикәгә өйләнүе туран дөньясы өчен хәерле сәгатькә булып куюы бар. Ахыр әлхәмдүлилләһи шөкер диясе генә кала. Әйе, тапкан малны түгү-чәчүгә караганда, булганны һәм керергә торганны учыңда тоту мең тапкыр файдалырак булыр. Тик болай гади вә өстә ята дип уйласак да, Йосыфҗан, ашыкма, ниятең яшер, белемнең татлы чагы, акылның камил мәле. Йа Рабби, изге сәгатьләрдә генә була күрсен…