Читать книгу: «Uşaqlığın son gecəsi»
“Onun 60-cı illərdə ilk dəfə “Molodyoj Azerbaydjana” qəzetində çap olunmuş hekayələrini xatırlayıram. Bu, xoş təsir bağışlayan, qürurverici uğur idi. O vaxt surətçıxarma avadanlıqları olmadığından adamlar bəzi hekayələri üzdən köçürür, oxumaq üçün bir-birilərinə verirdilər və bu, sadəcə, hadisə idi… Həmin dövr üçün qeyri-adi dil, qeyri-adi üslub, qeyri-adi fikirlər…”
– Polad Bülbüloğlu, bəstəkar
“Maqsud necə danışırsa, elə də yazır – sadə, maraqlı, özü öz sözünü kəsərək, demək olar ki, istənilən məsələdə zarafat etməyə səbəb taparaq. Əgər söhbət onun səmimiyyətlə hörmət etdiyi, yaxud qürur duyduğu birindən gedirsə, o zaman pafosdan çəkinmir”,
– Qriqori Zaslavski, teatr tənqidçisi, Rusiya Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunun rektoru
“Maqsudun yaradıcılığı ruhən mənə doğmadır. Onun reallıqları və keçmişlə bağlı təsvirləri itirilmiş uşaqlığımızı xatırlamağa yardım edir, xatirələrimizi rəngarəng ədalət palitrası və fırçası ilə yeniləyir. Bu haradasa belə bir şeyə bənzəyir: sanki bir əsəri sən çəkmirsən, əksinə, o səni çəkir, sənin bir sıra yaxşı xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir, səndə dürüst adam obrazı, insanlara və həyata böyük sevgi hissi formalaşdırır”,
– Orxan Qarayev, rəssam
ÖN SÖZ
Gəmilər açıq dənizə çıxırdı…
Biz gəmilərə baxmaq, lövbərləri necə qaldırdıq-larına tamaşa etmək üçün limana gedirdik.
Gecənin qaranlığında sirli illüminatorlarından işıq gələn nəhəng gəmilər yavaş-yavaş irəli hərəkət edir, buxtaya dönür və üfüqdə gözdən itirdi.
Külək uzaq Moluk adalarından gətirilmiş ədviyyatların, Havana siqarlarının qoxusunu, qızıl sexinlərin1, dublonların2 cazibədar cingiltisini sahilə gətirirdi.
Hərdən kapitan körpüsündən verilən “komanda” sözünü eşidirdik, hətta bir neçə dəfə göyərtədəki polad xəncərlərin çarpaz işıltısını görmüşdük.
Gəmilər gözqamaşdırıcı ulduzlar səpələnmiş alçaq göy qübbəsinin altında Sakit okeanın hər tərəfinə səpələnir, qızğın abordajdan sonra isə didik-didik olub geri qayıdırdı…
Biz isə qalırdıq. Bakıda qalırdıq – öz doğma şəhərimizdə. Hər gün məktəbə gedirdik, ən pis oxuyan da bilirdi ki, Xəzər dənizi hətta heç dəniz də deyil, göldür və lap tutaq ki, dünyadakı ən böyük göldür. Və bircə gəmi belə Bakıdan yola düşsə, bu göldən çıxıb harasa gedə bilməz…
Hamımız bir yerdə limana gələndə bütün bunları unudurduq. Hələ də mənə elə gəlir ki, uşaqlıqda insan təkcə indiki zamanla yaşayıb keçinmir, həm də yaşadığı zamanı arzularından doğan gələcəyin parlaq ölçüləri ilə nizamlayır və məncə, bu, uşaqlığın ən böyük xoşbəxtliyidir.
O vaxtdan bəri uzun illər keçib. Onda limana gələn oğlanlar indi yekə kişilər olub. Arzularının əksəriyyəti gerçəkləşib və bu “köhnə” oğlanlar indi görüşəndə daha çox uşaqlığı xatırlayırlar, özü də mütləq xatırlayırlar.
Bu kitab böyüklərin uşaqlığından bəhs edir.
Müəllifdən
HEKAYƏLƏR
MÜHARİBƏNİN 1001-ci GECƏSİ
Məktəbdə heç kəs bu ayamanın necə yarandığını bilmirdi. Yəni məndən başqa heç kəs. Mənsə məsələnin nə yerdə olduğunu dəqiq bilirdim. Arvadı səhər tezdən onun üstünə bağırıb deyirdi ki, gecəyarısı evə qayıtmağı azmış kimi, üstəlik, dovşanlar üçün bişirdiyi bir qazan yerkökülü-çuğundurlu qaşıqaşını da yeyib. O da qırmızı-qırmızı arvadının üzünə dururdu, deyirdi ki, doğru danışmır, çünki dovşan yeməyi yeyəcək qədər sərxoş olmayıb, sadəcə ürəyi bişmiş tərəvəz istəyib. Mən də bütün bu söhbətləri eyvanda dayanıb sözbəsöz eşidirdim. Hər kəs, yəni bu söhbəti eşidən hər kəs – onu da deyim ki, bu söhbəti bütün məhəllə camaatı eşitdi – onun yalan dediyini yaxşı bilirdi, çünki o, doğrudan da, evə sərxoş gəlib dovşanların yeməyini aşırmışdı.
Sonra mən bu əhvalatı bütün məktəbə yaydım. Elə həmin vaxtdan məktəbdəki beşinci sinifdən onuncu sinfə qədər bütün şagirdlər ona “Dovşan” deməyə başladılar. O bizə kimyadan dərs deyirdi, ancaq müharibə başlayandan və bütün kişi müəllimlər cəbhəyə gedəndən sonra fizikadan da dərs deməyə başladı.
Günlərin bir günü Dovşanı da atam və iki digər qonşu ilə bir yerdə hərbi komissarlığa çağırdılar, ancaq onun arvadı dedi ki, Dovşanı cəbhəyə aparmağa ixtiyarları çatmır, çünki o, yaxını zorla görür, uzağı isə ümumiyyətlə görmür, hərbi komissarlıqda bunu təsdiq edən müvafiq arayışlar var. Arvadının bu danışıqlarına əhəmiyyət verməyən Dovşan yol çantasını yığırdı. Sonra uşaqlarını öpüb arvadına yaxınlaşdı, amma arvadı onunla birlikdə gedəcəyini söylədi. Pilləkənləri düşdükcə deyirdi ki, belə çətin dövrdə hamı öz vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirməlidir, arvadı isə ona qulaq asmır və dayanmadan təkrar edirdi:
– Mənim ən böyük səhvim odur ki, hərdən sənə öz ağlınla hərəkət etməyə imkan verirəm.
Biz də hərbi komissarlığa gedirdik, yəni hamı atası ilə birlikdə gedirdi.
Onları komissarlığın qarşısındakı meydançada sıraya düzdülər, cərgənin sonunda Dovşan dayanmışdı. Lap axırda dayanmağının səbəbi isə çox qısaboy olması idi. Hərbi komissar üzünü onlara tutaraq əmr etdi:
– Hamı bir nəfər kimi komissarlığın həyətinə keçsin, orada sizə forma paylanacaq!
Əsl tamaşa bundan sonra başladı. Dovşanın arvadı komissara çəmkirdi, dedi ki, imkan verməyəcək, gözünün qabağında belə bir qanun pozuntusu baş versin. Bu nə deməkdir, xəstə, üstəlik, əlil adamı cəbhəyə aparmaq istəyirlər. Komissar qadını səbirlə dinləyir, Dovşan isə arvadına göz ağardır, onu sakitləşdirməyə çalışırdı, lakin qadın ona tərəf baxmırdı. Komissar məsələni aydınlaşdıracağına söz verdi, xahiş etdi ki, mane olmasın. Bundan sonra qadın kənara çəkildi. Həmin gün hamını cəbhəyə apardılar, Dovşan isə qaldı və məlum oldu ki, o, doğrudan da, yaxını zorla görür, çağırış vərəqəsini isə ona səhvən, sənədləri qarışıq salıb göndəriblər. O, qalın, qabarıq linzalı eynək taxırdı və eynəyi çıxaran kimi heç nə görmürdü.
Təsəvvür edirəm, cəbhədə Dovşanın eynəyi sınsa, nə baş verər. Yəqin, kimsə köməyə gəlib əlindən tutana, onu təhlükəsiz yerə aparana qədər bir yerdə oturub qalar. Deyəsən, Dovşan cəbhəyə gedə bilmədiyi üçün çox pərt olmuşdu. Başını aşağı salıb məyus-məyus arvadının arxasınca addımlayırdı. Qadın isə çox sevinirdi və deyirdi ki, cəbhə onluq deyil, bundan heç kəsə xeyir gəlməz və əgər getsəydi, elə ilk mərmi ilə onu vurub öldürərdilər. Qadın onun əlindən tutmuşdu və onlar yanaşı addımlayırdılar. Dovşanın arvadı çox gözəl idi və həm də bəzənib-düzənmişdi.
Müharibə Bakıya da gəlib çatdı. Çörək gündən-günə bahalaşırdı, hər səhər adamlar radiodan cəbhə xəbərlərini dinləyirdi və hər gün cəbhəyə üzərində “Alman işğalçılarına ölüm!” şüarları yazılmış sisternlər yola salınırdı.
İndi mədənlərdə neftçilər iki növbədə işləyir və yalnız yatmaq üçün evə gəlirdilər. Gecələr uzaqda atılan top atəşi səsləri eşidilirdi, şəhər səmasında gümüşü balıqlar – aerostatlar asılıb qalırdı. Ərzaq növbələrində camaat deyirdi ki, almanlar Bakıya can atır, çünki onların tankları, təyyarələri süni benzinlə işləyirdi və şaxtada tez donurdu.
Adamlar bütün gecəni evlərin damında su ilə dolu çəlləklərlə keşik çəkirdilər, Dovşan məhəllə adamlarına nəsə ətirli bir şeydən yapışqan düzəltməyi öyrətmişdi. Artıq satışda əsl yapışqan tapa bilməzdin. Nişasta isə ümumiyyətlə qəhətə çıxmışdı.
Sonra hamı evinin pəncərələrinə çarpaz şəkilli nazik cuna yapışdırdı. Axşam düşəndən sonra hamının evində işıq eyni vaxtda yansın deyə Dovşan həyətdə elektrik açarı quraşdırdı. İşdən sonra o, şəhər kənarına səngər qazmağa gedirdi, dərsdə isə bizə bütün bu görülən işlərlə bağlı izahat verir, boş sahələrdə rels qalıqlarından düzəldilmiş “kirpi”lərin nə məqsədlə yerləşdirildiyini başa salırdı.
Bir dəfə Dovşan dərsə çox sevincək gəldi, dedi ki, bizə ömrümüzdə görmədiyimiz bir şey göstərəcək. Dərsdən sonra bir neçə sinfin uşaqlarını özü ilə apardı. Bakıda “Kubinka” adı ilə məşhur olan bazara getdik, orada adam ürəyi istədiyi hər şeyi tapa bilərdi, ancaq o vaxt bizim Kubinka bazarından nəsə almağa pulumuz yox idi. Dovşan bizi ətrafına məftil çəkilmiş açıq sahəyə apardı. Meydançanın ortasında qanadlarına və quyruğuna svastika3 həkk olunmuş iri bir təyyarə vardı. Dovşan dedi ki, bu, almanların bombardmançı təyyarəsidir, artilleriyaçılarımız onu Bakı yaxınlığında vurmuşdular. Əlbəttə, biz həmin təyyarəyə yaxınlaşıb əlimizlə toxunduq. Beşincilərdən biri kabinədən boş güllə gilizi tapdı. Biz xeyli müddət bu bombardmançının böyür-başında dolaşdıq. Elə bu vaxt Kubinka bazarında möhtəkirlərin ələ keçirilməsi üçün tuthatut başladı və Dovşan bizə dedi ki, onun arxasınca gedək.
Yolboyu deyirdi ki, indi dövlət çox çətin dövrlərini yaşayır və hər kəs öz vəzifə borcunu vicdanla yerinə yetirməlidir, hər kəs öz üzərinə düşən işi görməlidir və bizdən də yaxşı oxumaq tələb olunur. Ümumiyyətlə, o, çox maraqlı danışırdı. Çox vaxt jurnalda dərsdə olmayanların qeydiyyatını aparmağı unudurdu, amma buna baxmayaraq, heç kəs onun dərsindən qalmırdı.
O vaxt məktəbimizin kimya və fizika kabinetləri şəhərdə ən yaxşı idi. Cihazların çoxunu o özü, bəzilərini isə onun rəhbərliyi ilə sinfimizin uşaqları düzəltmişdi. Yaxşı yadımdadır, bir dəfə sinfə girəndə çox qayğılı idi. Dedi ki, heç yerdə at tükü tapa bilmir, əgər at tükü olsaydı, fizikadan çox maraqlı bir sınaq aparardı.
Dərsdən sonra həyətə çıxanda gördük, düz məktəbin qarşısında bir araba dayanıb, üstündə də iri dəmir çən var. Müharibə vaxtı belə çənlərdə neft daşıyır, ehtiyacı olanlara satırdılar. Çənin arxasında dayanıb bir qadına neft satan arabaçı qabaqdakı atı görə bilmirdi. Biz də fürsətdən istifadə edib çənin dalında gizləndik, xəlvətcə atın quyruğuna yaxınlaşıb cəld bir çəngə tük kəsdik.
Çox qəribə idi, arabaçı atının quyruğunun kəsildiyini o dəqiqə hiss etdi. Qırmancı çəkib çənin arxasından üstümüzə şığıdı və bizi məktəb darvazasına qədər qovdu. Arxamızca qaçaraq qırmancla kürəyimizdən vurdu. Biz məktəbə çatıb qapını tez bağladıq, arabaçı isə dedi ki, səhərə qədər burada dayanıb bizi gözləyəcək və əlindəki qırmanc didik-didik olana qədər bizi çırpmasa, əl çəkən deyil.
Dovşan bizi görən kimi nə baş verdiyini soruşdu, biz də hər şeyi açıb ona danışdıq. Onun əynində ancaq pencək vardı, palto, şlyapa geyməmişdi, o dəqiqə küçəyə cumdu, artıq arabaçı getmişdi. Dovşan dedi ki, bu arabaçı çox pis adamdır, heç adam da uşağı belə vurar. Onu inandırdıq ki, bizə heç nə olmayıb, ağrıtmır, o sakitləşdi, dedi ki, yaxşı iş görməmişik, gərək arabaçıdan icazə alaydıq və əlbəttə, o bizə etiraz etməzdi. Əgər hamı qabağına çıxan atın quyruğunu kəssə, yaxşı olmaz. Sonra əlavə etdi ki, hamımız vicdanlı adamlar kimi yetişməliyik, özümüzə görə, daha çox da yaxşı gələcəyimizə görə vicdanlı olmalıyıq, çünki yaxın zamanlarda ölkənin bizə ehtiyacı olacaq. Onun xasiyyəti belədir, bir şey olan kimi vətəndaşlıq borcundan, ölkədən, şəxsiyyətdən dəm vurur.
Ancaq nədənsə Dovşan danışanda adam darıxmır. O danışdıqca coşur, hətta gözləri də parıldayırdı. Ümumiyyətlə, axır vaxtlar çox dəyişmişdi. Arıqlamışdı, sifəti balacalaşmışdı və bütünlüklə eynəyin arxasında itirdi. Solğun üzündə bığı burnunun aşağısında qara ləkə kimi görünürdü. Pencəyinin altından görünən nişastalı manjetlər dəyişmirdi, hər köynək üçün kartof qabığından bir neçə qram nişasta bişirirdi.
Bir dəfə fizika kabinetində aerodinamik axınlı fiqurlar düzəldirdik. Buna qədər bütün sinif təxminən ay yarım pul yığmışdı və sonra həmin pulla gedib Kubinka bazarından iki dənə toyuq yumurtası almışdıq. Hər yumurta qabığında balaca deşik açıb içindəkini səliqə ilə boşaltdıq. Sonra deşikləri mumla qapatdıq. Beləliklə, aerodinamik fiqurların ən vacib hissəsi hazır oldu. Dərsdən sonra saat yarım qalıb işlədik və artıq evə getməyə hazırlaşdığı-mız vaxt Dovşan bizi saxlayıb dedi:
– Yaxşı, uşaqlar, bəs yumurtaların içindən boşaltdığınızı nə edək?
Boşqabdakı yumurta ağı ilə sarısı artıq quruyurdu.
– Nə qədər ki bu çox faydalı ərzaq xarab olmayıb, vaxt itirmədən onu səkkiz yerə bölüb içməlisiniz, – Dovşan təkidlə bildirdi.
Dedik, əvvəla, toxuq, çünki bir az əvvəl səhər yeməyi payımızı yemişik – bir dənə bulka, bir stəkan kisel. İkincisi isə, bu yumurtanı mütləq o özü içməlidir, çünki bu gün hələ məktəbdə qalıb xeyli işləyəcək. Bilirdik ki, öz səhər yeməyi payını – eynilə bizim aldığımız bulka və kiseli – hər gün evə, uşaqlarına aparır, amma bunu bildiyimizi ona demədik.
O, bir də xəbər aldı, doğrudanmı hamımız belə fikirləşirik. Hamımız xorla fikrimizi təsdiq etdikdən sonra o, boşqaba tərəf getdi və biz ilk dəfə Dovşanın necə ac olduğunu gördük! O, qeyri-adi heç nə etmədi, sadəcə yumurtaya duz vurub içdi, amma nə olursa olsun, bu adamın ac olduğunu hiss edirdik. Sonra sağ əllə qarnını sığallayaraq dedi ki, müharibəyə qədər yumurta yeməyi xoşlayıb. Az bişmiş, ya da bərk bişmiş yumurta olsun, fərqi yoxdur. Dedi ki, hətta yumurta sarısı ilə ağını qarışdırdığı üçün heç vaxt arvadı ilə mübahisə etməyib.
Əslində, bunu deməyə də bilərdi, çünki onun nəyə görə arvadı ilə mübahisə etmədiyini və hətta ondan qorxduğunu dəqiq bilirdim. Üstəlik, son vaxtlar o qadının xasiyyəti tamam dəyişmişdi, dil-boğaza qoymadan qışqırıb deyirdi ki: “Axı sən necə kişisən, gözünün qabağında arvadın, uşaqların acından ölür”. İlk vaxtlar səbirlə ona başa salırdı ki, indi hamı aclıq çəkir, lakin arvadı onu eşitmək istəmirdi, uşaqlardan hansısa – onların üç uşağı vardı – yemək istəyəndə acı-acı ağlayırdı.
Qiymətlər günü-gündən artırdı. Müəllimin bir aylıq maaşı ilə uzaqbaşı bir kilo yağ, ya da iki kilo qənd almaq olurdu.
Dovşanın arvadı evdə pula gedən nə vardısa, satmışdı: bircə əyinlərindəki paltarlar, bir də köhnə mebel qalmışdı. Qadın səhərdən axşama qədər Hitlerlə ərinə lənət yağdırırdı, onlara cəhənnəm odunda yanmağı arzulayırdı. Kənardan baxan elə bilərdi ki, müharibənin baiskarı bizim Dovşandır və əgər ölkə məğlub olsa, bütün günahlar onun üstündə qalacaq.
O, müəllimlər otağının divarından iri xəritə asmışdı və cəbhədə baş verən ən xırda dəyişiklikləri də balaca qırmızı bayraqlar sancaraq qeyd edirdi. Hamıdan qabaq gəlir və dərs başlayana qədər bayraqları sancırdı. Bir gün Dovşan sinfə girib sevinclə Stalinqradda almanların darmadağın edildiyini söylədi. Mən həmin günü heç vaxt unuda bilmərəm. O, çox həyəcanlı görünürdü və gözləri yaşarmışdı.
– Uşaqlar, – dedi, – bu çox möhtəşəm və çox sevindirici hadisədir! Mən gedib direktordan xahiş edəcəyəm ki, bugünlük sizi dərsdən azad etsin.
Sonra Dovşan dəhlizə çıxıb xəritədə Stalinqradı tapdı və ən böyük bayrağı ora sancdı.
O gün Dovşan işdən qayıdanda mən də onlarda idim. Dovşan arvadına yaxınlaşdı, onu öpüb ad gününü təbrik etdi. Sonra öz otağına keçdi, oradan rəngli lentlə bağlanmış balaca bir bağlama gətirdi. Bağlamanı arvadına verib dedi ki, bu onun ad günü hədiyyəsidir. Çoxdandır, Dovşanın arvadının üzündə belə xoş ifadə görməmişdim. Elə bil dünən axşam qorxaraq ona baxan uşaqlarına: “Atanız sizi acından öldürmək istəyir! Bu əclaf tezliklə arzusuna çatacaq!..” – deyən qadın deyildi.
Bu, dünən idi, indi isə əlindəki hədiyyə bağlamasını açaraq gülümsəyirdi və bir anda çox gözəlləşmişdi. O, bağlamanı açdı, hamı onun içindəki yasəmən rəngli, ürək formalı əl-üz sabununu gördü.
– Ayy! – Dovşanın arvadı sevincək dedi. – Bu nədir belə?.. Çox gözəldir! İki ildir, sabun üzünə həsrət qalmışam. Bunu haradan tapmısan?
Onun iki il sabun üzünə həsrət qalmasında qəribə heç nə yox idi. Çünki hamı sabun üzünə həsrət qalmışdı. Kubinka bazarında bir parça sabun çox baha satılırdı. Bir parça paltar sabununu bir kilo qəndlə, ya da iki qutu quru südlə dəyişmək olurdu, o ki qaldı əl-üz sabununa, onun haqqında heç düşünməyə dəyməzdi.
– Özüm düzəltmişəm! – Dovşan fəxrlə dedi. – İndi necədir, xoşuna gəlir? Bu sənə müharibədən əvvəl hədiyyə etdiyim ətrin iyidir, sənin xoşuna gəlməmişdi, ətri atmışdın. Amma işə yaradı…
– Dayan, dayan, – arvadı dedi. – Cəhənnəm olsun o ətir… Sabun! Sən bu sabunu necə düzəltmisən?
– Çox sadə! – Dovşan daha da fəxrlə dedi. – Sabun düzəltməyə nə var? Bir az kaustik soda, əlif, bir də bəzi şeylər qatırsan – sabun hazırdır. Mənim üçün sabun bişirmək su içmək kimi asandır… Dayan görüm, hara gedirsən?!
Dovşanın arvadı sabunu götürüb qapıdan çıxdı. Pillələri aşağı düşərkən dedi ki, indi qayıdır, sonra gözdən itdi. Dovşan təəccüblə çiyinlərini çəkib otağa qayıtdı. İkiyaşlı oğlunu qucağına alıb dedi:
– Sənin dünyadan xəbərin yoxdur, amma biz bu gün müharibədə qələbə qazanmışıq! – Dovşanın kefi kök idi.
İyirmi dəqiqə sonra Dovşanın arvadı qayıtdı. Təngnəfəs halda otağa girib stolun üstünə bir qutu quru süd, yarım qutu yumurta tozu və bir parça xalis kərə yağı qoydu.
– Bunlar nədir? – Dovşan çaşqınlıqla xəbər aldı.
– Sabun! – qadın cavab verdi. – Bu mənim ərimin düzəltdiyi sabundur… Sizin atanız dünyanın ən ağıllı adamıdır, böyük alimdir! – uşaqlara dedi. Sonra ərinə yaxınlaşıb yanağından marçıltı ilə öpdü.
Mənə də, uşaqlarına da quru süd yaxılmış çörək dilimi verdi. Çox dadlı idi, bu bir dilim çörəyin nə qədər dadlı olduğunu sözlə ifadə etmək mümkün deyil! Sonra Dovşanın arvadı çörəyin üstünə quru süd çəkib özü də yeməyə başladı və dedi ki, axşama yumurta tozundan qayğanaq bişirəcək. Ancaq nədənsə Dovşan özü heç nə yemirdi. Sakitcə oturub xırda, kədərli gözləri ilə uşaqlarının çörəklə quru süd yeməyinə baxırdı.
Elə o vaxt anladım, məktəbimizdə müxtəlif adamlara verilən ayamaların heç biri göydən düşməyib. Məsələn, bizdə biri vardı – “Turp” deyirdik ona. Beşinci siniflərə riyaziyyatdan dərs deyirdi. Bax həmin bu Turp həmişə deyirdi: “Axı niyə başa düşmürsünüz, bu, turpu buğda bişirmək qədər asandır”, – sonra da istehza ilə gülürdü. Nədənsə bu hərəkəti qeyri-səmimi alınırdı. Ondan zəhləmiz gedirdi, ona görə də ömrünün sonuna qədər ləqəbi “Turp” qaldı. Bax indi bizim Dovşan oturub uşaqlarına baxır, onların sabunla dəyişdirilmiş ərzaqları necə acgözlüklə yediklərinə tamaşa edirdi. O, doğrudan da, dovşana oxşayırdı. Ancaq məktəbdə hamı ona “Dovşan” deyəndə çox nəzakətlə deyir, hətta sevgi ilə deyir, daha Turp kimi yox.
– Sən yenə sabun düzəldə bilərsən? – arvadı soruşdu. – Kubinkada dedilər ki, nə qədər sabun olsa, ala bilərlər.
– Yox! – Dovşan cavab verdi.
– Niyə? – qadın heyrətlə ona baxdı. – Axı özün dedin ki, bu sənin əlində su içmək kimidir. Soda, əlif, bir də nəsə lazımdır, vəssalam! Axı niyə düzəltmək istəmirsən?
– Çünki mən cinayətkar deyiləm, – Dovşan cavab verdi.
– Görürsünüz bu adamı! – qadın ucadan çığırdı. – Deyir ki, cinayətkar deyil! Bəs kimsən? Balacanın boğazı gəlib, bir az da belə getsə, vərəm olacaq. Böyük uşaq arıqlıqdan skeletə oxşayır, bu isə cinayətkar olmaq istəmir, eşitdiniz də!
Kubinkadakı iri plakatı özüm görmüşdüm. Orada yazılmışdı: “Alman işğalçılarına və möhtəkirlərə ölüm!” Məhz bu möhtəkirlər üzündən adam əlində kartoçka ilə ərzaq payını tam ala bilmirdi. Bu adamlar ərzaq anbarlarına bir yol tapır, oradakı malları gətirib bazarda əlaltından baha qiymətə satırdılar. Doğrudur, onları tuturdular, ancaq hamısını necə tuta bilərdilər?
Dovşan əlini stola çırpıb dedi:
– İndi bütün uşaqlar acdır! Ölkədə vəziyyət ağırdır və sən bunu başa düşməlisən. Mən hələ işləyib nəsə qazanıram, bəs atası müharibədə olanlar neyləsin?
Bu vaxt onun arvadı səsini başına atdı, uşaqlarla məcbur olub bizə keçdik. Onlar dalaşmağa başlayanda uşaqları tez bizə yığışır.
Ertəsi gün bütün siniflə bir yerdə metal tullantısı toplamağa getdik. Dovşan da bizimlə idi. O bizə bir kiloqram misdən nə qədər patron düzəltmək barədə danışırdı, bir tankın istehsalına nə qədər polad lazım olduğunu deyirdi. Dovşan deyirdi ki, biz bakılı olduğumuz üçün fəxr etməliyik, çünki Bakı cəbhəyə ən vacib olan məhsulu – benzini verir və benzin olmadan nə tank, nə də təyyarə hərəkət edə bilər. O deyirdi ki, Bakı neftçiləri əsl qəhrəmanlardır, çünki sutkalarla neft mədənlərində açıq havada işləyirlər. Üstəlik, həmin gün ondan başqa bir məlumat da eşitdik. Sən demə, almanlar Bakıya yaxınlaşanda bütün neft mədənləri minalanmışdır və hər an partladılmağa hazır idi. Lakin bu təhlükəyə baxmayaraq, neftçilər iş yerlərini tərk etməyib, cəbhəyə gedən bir damla neft itkisinə razı olmayıblar.
Dovşanın evi əsl cəhənnəm idi. Arvadı səhərdən axşama qədər ondan sabun bişirməyini tələb edirdi. Amma kiçik oğlu xəstələnib yatağa düşəndən sonra arvad daha heç nə demir, sakitcə ağlayırdı.
Nəhayət, Dovşan məğlubiyyəti ilə barışdı. O, sabun bişirdi və onu taxtadan hazırladığı qəlibə boşaltdı. Beş parça sarımtıl paltar sabunu alındı. Məncə, onu fabrikdə istehsal olunmuş sabundan ayırd eləmək çətin idi. Dovşanın arvadı sabunu Kubinkaya apardı və yarım saat sonra ərzaqla dolu zənbillə geri qayıtdı.
Həmin gündən sonra Dovşanın üzündən təbəssüm çəkilib getdi. Dərs vaxtı ancaq fizika və kimyadan danışırdı. Keçmiş vərdişlərindən yalnız biri qalmışdı – yenə hər səhər xəritəyə bayraqlar sancırdı. Qırmızı bayraqlar artıq dövlət sərhədinə çatırdı. Nəhayət, bayraqlar dövlət sərhədlərini də ötüb-keçdi. Dovşan sinfə girib bizi təmkinlə təbrik etdi. Hətta Dovşanın arvadı da hiss edirdi ki, ərinə nəsə olub. Bir dəfə qadının ona ürək-dirək verdiyini eşitdim:
– Axı sən pis heç nə eləməmisən, – qadın Dovşana deyirdi. – Sən ki onu oğurlamamısan, heç kəsə ziyan vermədən özün düzəltmisən. Üstəlik, adamlara da xeyir vermisən, xəbərin var, satışda sabun yoxdur!
Dovşan cavab vermədi. Son vaxtlar, demək olar ki, arvadı ilə heç danışmırdı. Amma qadın onu bir dəfə də sabun bişirməyə məcbur etdi. Sonra sabunu götürüb keçən dəfə olduğu kimi tez bazara cumdu.
Bu dəfə çox tez geri qayıtdı, özü də iki milis işçisinin müşayiəti ilə gəldi. Onlar Dovşanın evinə girdilər və dedilər ki, vaxt itirmədən axtarış aparmalı və heç yerdə tapılmayan sabunun baha qiymətə Kubinkadakı möhtəkirlərin əlinə necə keçdiyini müəyyən etməlidirlər. Ancaq axtarış aparmağa ehtiyac olmadı, hər şey göz qabağında idi: sabun bişən bulaşıq qazan, taxta çömçə, qəlib hələ də ortada qalmışdı. Milislər hər şeyə baxdılar, toxundular və Dovşandan soruşdular:
– Evinizdə gizli sabun bişirdiyiniz aşkar olunub, buna etirazınız var?
Dovşan başını buladı. Onun rəngi ağarmışdı və bu vaxt ərzində bir kəlmə də danışmamışdı. Milislərdən biri – yaşda böyük olan – oturub protokol tərtib etməyə başladı. O, Dovşanın soyadını, atasının adını qeyd etdi, sonra harada işlədiyini soruşdu. Onun işlədiyi məktəbin nömrəsini eşidən milis protokolu kənara qoyub Dovşana baxdı.
– Siz kimya müəllimisiniz? – Dovşan bu dəfə də başını tərpədərək təsdiqləyəndə milis davam etdi: – Oğlum sizin şagirdinizdir. O, evdə sizdən çox danışır. Nə edə bilərik? Axı sizi tutacaqlar!
Bu vaxt Dovşanın arvadı uşaqların hamısını gətirib divarın qabağına düzdü, sonra bir-bir saymağa başladı və dedi ki, əgər bu sabun olmasaydı, indi uşaqların hamısı ölmüşdü. Sonra da beləcə danışmağa davam etdi. Milis işçisi sanki onu eşitmirdi, sadəcə dayanıb Dovşana baxırdı. Sonra dərindən köks ötürdü, qalxıb qapıya getdi, digər milis də onun arxasınca evdən çıxdı.
Onlar gedən kimi Dovşanın arvadı:
– Görürsən, yenə səni qurtardım! – dedi. Dovşan ona baxdı (sanki üç saat dayanmadan danışıb yorulmuşdu), sonra yorğun səslə danışmağa başladı:
– Hərbi komissarlıqda mənə “yararsız” dedilər, o vaxt çox pərt olmuşdum, ancaq sonra bu ötüb-keçdi, yararsız olduğumu unutmaq üçün əlimdən gələni etdim. Ancaq indi özüm görürəm necə yararsız olduğumu.
Əlbəttə, bir müddət sonra arvad yenə onun baş-qulağını aparmağa başladı, yenə onu sabun bişirməyə məcbur etdi, ancaq bu dəfə Dovşan razı olmadı. Hər gün səhərdən axşama qədər evlərində eyni söhbət gedirdi.
Bir dəfə qadın Kubinkadan qayıdıb Dovşana dedi:
– Biz daha sabun satmayacağıq. Sən bircə dəfə sabun bişirəcəksən, ancaq bu dəfə çox bişirəcəksən. Mən bir adamla danışmışam, o satacaq, pulun az hissəsini özünə götürəcək, qalanını bizə verəcək. Bu pul müharibənin axırına qədər bizə bəs edəcək. Axı özün deyirdin, müharibənin qurtarmağına çox az qalıb…
Dovşan yenə sabun bişirməyə başladı. Bir neçə gün dalbadal sabun bişirdi, arvadı hazır sabunları qəlibdən çıxarıb qurumağı üçün pəncərə qarşısına düzürdü. Sabunların hamısını yekə çamadana yığdılar və çamadan ağzına qədər doldu. Çamadanın ağzını bağlayandan sonra arvadı onu güclə yerdən qaldırdı. Ünvanı Dovşana verdi və onu küçəyə qədər ötürdü.
– Axırıncı dəfədir! – ərinə dedi.
Dovşan qaranlıq, kimsəsiz küçə ilə addımlayırdı. Bakıda komendant saatı ləğv olunsa da, küçələrdə heç kəs görünmürdü. Çox soyuq idi, yazın əvvəli idi. Dovşan tinə çatanda bir az dayanıb nəfəsini dərmək istədi, ağır çamadanı o biri əlinə götürüb yoluna davam etdi. Şamaxinkaya çatanda bir dəstə adamla rastlaşdı. Onlar da əllərində çamadanla, çiyinlərində yük torbası ilə gedirdilər. Adamlardan biri arxaya çevriləndə Dovşanı gördü.
– Salam! – mehribanlıqla dedi.
Dovşan o biriləri də tanıdı. Dəstədən olan beş nəfərə əvvəllər dərs demişdi.
– Gecə vaxtı hara gedirsiniz? – Dovşan xəbər aldı.
– Vağzala gedirik. Hamımızı çağırıblar. On yeddi yaşı tamam olan hər kəsi.
– Bəs hara aparırlar sizi?
– Bilmirik. Hərbi sirdir, bizə heç nə demirlər.
Dovşan gənclərlə yanaşı gedir və deyirdi ki, onlar özlərini qorumalıdır, çünki almanlar darmadağın ediləndən sonra ölkənin gənclərə ehtiyacı olacaq və əgər haradasa çətinlik hiss etsələr, bir şeyi xatırlasınlar: xoşbəxt o adamdır ki, ürəyi Vətən eşqi ilə döyünür. Onlar vağzala çatanda qatar artıq dayanmışdı.
Bu vaxt Dovşanın çamadanını daşıyan oğlan onu qaytarıb dedi:
– Sağlıqla qalın, müəllim! Yəqin, bir də müharibədən sonra görüşərik.
– Hə… – çamadanı oğlandan alan Dovşan fikirli-fikirli dedi. – Yəqin, müharibədən sonra…
Səfərbərliyə alınmış gənclər üzərində “56 nəfərlik” yazılmış tünd-yaşıl rəngli vaqonun yanında dayanıb son dəfə öz doğmaları, yaxınları ilə görüşürdülər. Dovşan isə bir kənarda dayanıb bu mənzərəni seyr edirdi.
Sonra bir leytenant qaçaraq gəlib çığırdı:
– Vaqonlara! Beş dəqiqə sonra qatar yola düşür.
Gənclər Dovşana yaxınlaşıb onunla vidalaşdılar.
– Dayanın, – Dovşan onları saxladı. – Bir dəqiqə gözləyin!
Çamadanı yerə qoyub qapağı açdı, oradakı sabunları çıxarıb keçmiş şagirdlərinə payladı.
– Götürün! – deyirdi. – Çox yaxşı sabundur, sabun sağlamlıqdır. Cəbhədə sizə lazım olacaq.
Hamı Dovşana deyirdi: “Siz nə edirsiniz, müəllim, sabun bizim nəyimizə lazımdır, qoyun qalsın…” Dovşan isə onlara məhəl qoymur, sabunları təkcə öz keçmiş şagirdlərinə deyil, vağzaldakı digər çağırışçılara da paylayırdı. Uşaqlar Dovşana təşəkkür etdilər. Bu vaxt parovoz fit verdi. Hamı tələsik vaqonlara doluşdu və pəncərələrdən, qapıdan Dovşana əl yelləməyə başladılar. Onun keçmiş şagirdləri ilə digər çağırışçılar bir-birinə qarışmışdı və hamı Dovşana əl yelləyirdi. Qatar yerindən tərpəndi, perronda dayananlar qatarın arxasınca baxır, kimsə hönkürtü ilə ağlayırdı.
Sonra Dovşan boş çamadanı səliqə ilə bağlayıb evə getdi. Vağzalın çıxışında onun qarşısını kəsdilər.
– Vətəndaş, bu çamadanda nə var? – hərbi patrul xəbər aldı.
– Heç nə! – deyən Dovşan çamadanı açıb içini göstərdi. – Bunun içində heç nə yoxdur!
– Yoxdur, yoxdur da, – patrul yorğun səslə dedi. – Daha nəyə gülürsünüz? İndi başqa dövrdür, vətəndaş… Müharibədir…
O, sevincək gedir və gülümsəyirdi. Evə də gülə-gülə gəldi…
– Verdin? – arvadı xəbər aldı.
– Hamısını bir-bir verdim! – Dovşan sevincək cavab verdi.
Heç kim bilmir, o gecə Dovşana nə oldu, amma o gündən bəri arvadı çığır-bağır salmır. Bu çox qəribə əhvalatdır, ancaq həmin gecə, doğrudan da, Dovşana nəsə oldu, hətta daha Dovşana da oxşamır.
Artıq məktəbdə heç kəs ona “Dovşan” demir. Bu ləqəb yavaş-yavaş unudulur. Yəqin, bunun səbəbi onun məktəb direktoru olması deyil. Şagirdlər ona adı və soyadı ilə müraciət edirlər, hətta o, sinifdə olmayanda da bu müraciət forması dəyişmir.
Hər ilə yenə də arvadının doğum günündə ona özünün hazırladığı ürək formalı, yasəmən rəngli əl-üz sabunu bağışlayır. Arvadı da deyir ki, bu sabun üz dərisinə yaxşı təsir edir.
1967
