Читать книгу: «Yurdunu itirən adam», страница 3

– Aqay, – deyirdi, – mən gülləmi boşa atmaram. Qazax xalqını əsir edən kafirlər qarşıma çıxsın bir… Bax, gör, Astraxana girəndə nələr edəyəcəyəm!

Yazıq Muhan! Astraxana girməmiş başına nələr gəldi! O qara günün axşamı, səssiz qara gözlərin bir mismar kimi ürəyimə bataraq, bu gün təkcə cəsarətimi yox, ürəyimi və düşüncələrimi belə, qara və qorxunc həyata mismarladın. Bu gün sən də yorğun başımın unudulmaz, ağrı-acılı bir xatirəsi oldun.

Bir gün axşam tərəfi təlimdən dönən bölüklə binanın qarşısında dayanan kimi, baş gizir Nəsirullah mayor Ernikin məni çağırdığını xəbər verdi. Otağıma girib çəkmələrimin tozunu almaq istəyəndə, arxamca çağırdı.

– Dərhal gəlsin, dedi. Saatına baxırdı. Komandan ağa, ciddi bir məsələ olduğunu dedi.

Dayandım. Bütün əsgərlər mənə baxırdı. Gizir Nəsirullah danışmağa davam etdi. Ancaq bu dəfə səsi lap alçaqdan gəlirdi, sanki pıçıldayırdı:

– Düzdü, ciddi məsələdir, dedi, amma guya almanların ciddi olmayan məsələsi var ki?

Dərhal qərargaha getdim. Yolda döyüş əmrini düşünürdüm. Qərargahın daş pilləkənlərindan çıxarkən, uzaqdakı müharibənin bütün dəhşətini hiss etdim. Şimal Qafqaz dağlarında guruldayan toplar, parçalanan əsgərlər bir anlıq gözümün qabağına gəldi. Dəhlizdə mayor Ernikin otağına yaxınlaşdıqca titrəyirdim. Başım hərləndi, divardan tutdum. Amma bu qorxu nə cəbhə, nə də ölüm qorxusu idi; bu daxilimdə baş verən nəyə və kimə qarşı olduğunu bilmədiyim bir üsyan idi. Mayorun qapısının qarşısında özümü toxtamaq üçün dayandım. Bir az sonra dərindən nəfəs alıb, içəri girdim.

Eyni uzun masada Hitlerin büstü arxasında, soyuq, sərt üz cizgiləri olan mayor Ernikin böyük başı kresloya yastlanmış, əlləri masada, dırnaqlarının ucuna baxırdı. Soyuq bir salam verdim.

– Üçüncü bölük komandiri Sadıq Tur… Kamal. Əmrinizdəyəm, herr mayor.

Bu son sözü deməyimlə alnımda tər damcılarının yarandığını hiss etdim. Mayor ağzını açmadı, üzümə baxmadan masanın yanındakı oturacaqda mənə yer göstərdi. Oturdum. Mayorun ciddi və sərt üzündən, otağa çökən sükutdan ürəyim pis bir şeyin baş verdiyini hiss edirmiş kimi, düz boğazımın içinə soxularaq döyünməyə başladı. Mayor Ernik masadakı qəzetlərə baxaraq dedi:

– Qəzet oxuyursan?

Mənim cavabımı gözləmədən sözünə davam etdi:

– Rusiyadan elə hey yaxşı xəbərlər gəlir… Müharibədən sonra necə bir işlə məşğul olacaqsan?

Bunu heç düşünməmişdim. Müharibə mənim üçün heç bitməyəcək, təbii bir proses olmuşdu. Mən od-alovun və qan içində doğulmuş, bu cür də yaşamışdım. Vətənimi, millətimi müharibəsiz, gözü yaşsız neçə övladı gördü, bundan sonra neçə övladı görə biləcəkdi?!

Eyni sualı öz-özümdən söruşdum.

– Müharibədən sonra necə bir işlə məşğul olacağam?

Mayor cavabımın əhəmiyyətli bir şey kimi gözləyir, gözünü gözümdən çəkmirdi. Mən qəzetlərə ötəri nəzər saldım.

– Hələ müharibə qurtarsın, herr mayor…

– Biz almanlar müharibədə belə, sonrakı şəxsi həyatımızı düşünür, planlarımızı əvvəlcədən qururuq. Deməli, sən hələ plan qurmamısan?

Mənə dostcasına baxırdı. Mayorla dost kimi danışa biləcəyimi hiss etdim.

– Qələbə çalan millətlərə bu müharibə qurtuluş, istiqlal, bəlkə də, sərvət gətirəcəyi qədər iztirab və xarabalıqlar da yaradacaq… Müharibənin yaraları qalib gələn millətlər üçün də çox ağır olur.

Bu cavabımla mayorun zəif nöqtəsinə toxunmuş kimi oldum. Gözlərini dərhal üzümdən qəzetlərə döndərdi.

Əlbəttə ki, mayor Ernik mənə gələcək işlərim barəsində soruşmaq üçün yanına çağırmamışdı! Bəs onda məqsədi nə idi? Söhbətimizi yekunlaşdırırmış kimi dedim:

– Xarabalıqlarımızı təmir etmək uzun vaxt aparacaq… Bunun üçün çox çalışmaq lazımdı. Vətənimdə mənə də bir iş tapılar, herr mayor.

Mən sözümü qurtaran kimi ayağa durdu, gözləri hələ də qəzetlərdə idi.

– Sən krımlısan, Kamal?

– Krımlıyam, herr mayor.

– El-obandan nə vaxt çıxmısan?

– Beş il olar.

– Krımda kimlərin qalıb?

– Anam, atam, qardaşlarım…

– Onları görmək istəyirsənmi?

Cavab vermədim. Həyəcandan səsim batmışdı. Mayor Ernik parıldayan gözləri ilə üzümə baxırdı.

– Kamal, icazə al, iki həftəlik Krıma get. Krım bizim əlimizdədir… Cəbhəyə getməmiş, get, ailəni gör…

Bütün bədənim əsirdi, nə deyəcəyimi, necə davranacağımı bilmirdim. Bir uşaq kimi mayor Erniki qucaqladım. Mayor mənim bu həyəcanımı içində hiss edirmiş kimi, əlini çiynimə qoydu, qulağıma əyildi:

– Möhkəm ol, Sadıq… Bilirəm ki, çox məşəqqətlərdən keçmisiniz… İndi get, çərşənbə axşamı gəl, icazə kağızını al…

Mən qapıya çata bilmədim.

– Amma getməmişdən qabaq mənim üçün bir şey elə; bazar ertəsi Varşavaya dörd yüz əsir gəlir. Onları qarşılamaq üçün yaxşı almanca bilən bir zabit lazımdı…

– Oldu, herr mayor.

– İstəyirsən çərşənbə axşamı yola çıx.

Mayor Ernikin otağından çıxdım. Bəlkə də, o dəqiqədən sonra həyatım bir yuxu olmağa başladı. Həqiqətən, əsl hekayəmə də buradan başlamalı idim. Bu yuxu hissi 1945-ci ilin may ayına – Tirolde Mariyanın yanına qaçana qədər davam elədi. Mariyadan ayrılandan sonra nə ümid yerim, nə də dayağım qaldı. İndi nə həyatım həyat, nə də yuxum yuxuydu! Bəzən özümü dənizin dibində qalmış kimi hiss edirdim. Dünyada bu hissi məndən başqa duyan vardımı? Bəlkə də, “Xatirələr”i yazdıran bu hissin ağrısıdır. Amma xatirələrlə birlikdə məni yaşadan da, yəqin, elə yenə bu hissdir.

Bəs o birilər? Digərlərinin həyatı da, ruhu da mənim həyatımdan çox dəyərli idi. Digərlərini yer üzünə çıxara bilsəm, eybi yox, mən bütün varlığımla yenə dənizin dibində qalım. Təkcə digərləri çıxsın dünyaya, onlar yaşasın, bəsimdir. Onlar yaşarkən ürəyim dənizin dibindən belə rahat olacaq.

Mayor Ernikin otağından çıxandan sonra həyatım bir yuxuya bənzədiyi qədər, təsadüflər, ağıla sığmayacaq hadisələrlə dolu bir romana bənzədi. Həyatımın bu hissələrini bütün təfərrüatı ilə düşünəndə xatirələrim uydurma bir hekayəyə bənzəyəcək deyə, özümdən utanıram. Amma uydurma hadisələri yazanlar həyatdan qaçmır, əksinə, onunla birlikdə addımlayır, sağlam düşüncələri ilə gözəlliklər yaradırlar. Mənsə həyatdan qaçırdım. Həyatdan qaçarkən həyatın aydın tərəflərini də qara görürəm. Qarşımdakı həyat gözlərimdə qaralarkən ürəyimdə qalmış keçmiş həyatın qorxunc və fəlakətini yorğun beynimə yükləyirəm. Beynim bu yükü götürsə, mənim yazıq, yorğun başım “Xatirələr”də gözəlliyə yox, ancaq quru bir həqiqətə çata biləcək.

Həmin günün axşamı, bütün əsgər vətənə gedəcəyimi öyrənmişdi. Molla Seyfüddin, Əhməd Akın yanımdan ayrılmır, artıq neçənci dəfə idi ki, ailəmə salamlarını çatdırmağımı istəyirdilər. Akın yarı zarafat, yarı ciddi dedi:

– Geri qayıdacaqsan, Sadıq bəy?

Qayıdacağıma, onlardan ayrılmayacağıma söz verdim. Bu sözü Mariya məni rus tanklarının qarşısından alaraq, axıra sürütləyənə, sinəmdəki yaraları sarıyana qədər tutdum.

Gizir Muhan qapının arxasında gözləyirdi. İki əli sinəsində, gözlərində dünyanın ən yumşaq, ən mərhəmətli baxışları, məni gizirlərin otağına ziyafətə dəvət etdi. Yazıq gizirlər! Əlləriniz sinənizdə məni salamlayırdınız. Bu sətirləri yazarkən belə, iki ay sonra düşmənlərimizi qıran o əlləriniz gözümün qarşısına gəlir və eləcə də donub qalır.

Muhan dirsəkləri dizlərində, başı ovuclarının arasında, hüznlü səsi ilə ah çəkdi:

– Ah, mən də yurduma qovuşa bilsəydim!

Bunu, sanki bir ağrıdan xilas olmaq üçün söyləyirdi. Bu səs digərlərinin də yarasına toxunurdu. Onların da bu sözləri təkrarlayaraq inildədikləri eşidilirdi:

– Ah, keşkə, ah, qovuşsam!

İndi həmin keçmiş günləri fikirləşəndə başa düşürəm ki, bu uşaqlar məmləkətin sərhədlərini keçsələr belə, hamısı intiqam deyə can verəcək, məhv olacaqdı.

Məhv oldular. Məmləkətdən uzaqlarda; baş daşısız, yazısız, məzarsız, torpaq oldular.

Həyəcanımdan yata bilmir, gözümə heç cür yuxu getmirdi. Gözümün qarşısına elə hey Krım və ailəm gəlirdi. Siqareti siqaretə calayırdım. Qovuşma dəqiqələrini düşünürdüm. Necə olacaqdı? Bir-birimizə necə qovuşacaqdıq? Səhərə qədər anamı yuxumda gördüm. Bəkiri – atamı gördüm… Onların yanaqlarını, əllərini öpür, onlarla birlikdə yaşayırdım.

Bu gün sübhdən qalxdım. Sabah bazar ertəsi, sonrasa çərşənbə axşamıydı… Elə istəyirdim ki, bu gün çərşənbə axşamı olsun! Bu son iki gün mənə illər kimi uzun gəlirdi. Çölə çıxdım. Ətraf səssiz idi. Gecə yağışından sonra otlar tər, torpaq sərin-sərin ətir yayırdı. Uzaqdan gizir Muhanla dörd əsgər növbədən qayıdırdılar. Salam verib, yanımdan keçəndə Muhanı çağırdım:

– Növbədə bizimkilərdən neçə adam var?

– Biz axırıncılar idik, komandan ağa. Bizdən başqa heç kim yoxdu.

Mənimlə söhbət etmək üçün qarşımda dayandı.

– Qarovulda hardaydınız?

– Mən almanlarla şəhəri gəzirdim.

– Aaa… neçə sərxoş gətirmisiniz?

Güldü:

– Bu gün bazardı, komandan ağa. Sərxoşları bu gecəki növbətçilər gətirəcək.

– Yorğunsan?

– Bir az.

– Dur, get, yat. Onsuz da hələ tezdi… Əsgəri qaldırma ha!

Yenə bəyaz dişlərini göstərərək güldü:

– İki saatlıq yatacağıq. Sonra icazə versəniz, şəhərə gedərdik.

Bu vaxt qapıdan baş gizir Nəsirullahla Əhməd Akın gəldi. Akın mənə yaxınlaşıb saatına baxdı:

– Nə vaxt durmusan, Sadıq bəy?

– Yata bilmirəm… Elə bil çərşənbəyə illər var. Bu gün neynəyəcəksən?

– Düzü, düşünməmişəm. Bır-r-r… soyuğu hiss etmirsiniz? İstəyirsinizsə, bir az gəzişək. Başqa bir işiniz yoxdursa?

– Yoxdu, çıxaq. Bəlkə, çərşənbə də daha tez gələr, – dedim və gizirin yanında dayanan Muhanı çağırdım, – Muhan! Get, mənim atımı gətir. Əhməd bəyinkini də…

– Baş üstünə, komandan ağa! – deyərək axıra tərəf götürüldü. Qaça-qaça arxaya çevrilib dedi, – Deyəsən, sizin “Qaragöz” çıxacağını hiss edir, bayaq axırın yanından keçəndə, arxamca kişnədi.

Akınla otaqlarımıza gedib, tapançalı kəmərlərimizi belimizə bağlayıb çıxanda, Muhan yüyənlərindən tutduğu iki atın arasında bizə tərəf gəlirdi.

Baş gizir Nasirullah yanıma gələrək soruşdu:

– Əsgər şəhərə gedə bilərmi, komandan ağa?

– Əvvəlcə silahlarını təmizləsinlər, günortadan sonra gedə bilərlər.

– Oldu, əfəndim.

– Amma axşam doqquzda hamısı qayıtmış olsun. Düz doqquzda gəl, mənə məruzə elə.

– Baş üstə!

“Qaragöz”ün yüyənini Muhanın əlindən alıb, yelininə sığal çəkdim. Heyvan bundan xoşhallanıb kişnədi, sanki razılıq edirmiş kimi başını yellədi.

Muhan o biri atın yüyənini Akına uzadanda, atdan ancaq özünün başı çıxırmış kimi əvvəlcə ata, sonra Akına baxaraq məlumat verdi:

– Bu heyvan bir az tərsdir, komandan ağa. Amma günah heyvanda deyil, əslində, minəndədi. Heyvanın üstündə velosipedə minirmiş kimi oturanda elə olar da. Yolda tərbiyəlidir, ovaya çıxanda tərsdir. Çalışın, çox qamçılamayın…

Əhməd Akınla yan-yana atlarımızın üstündə əsgər kazarmalarının arasından keçib Varşava şosesinə çıxdıq. Hələ gün yenicə ağarırdı. Ətrafda sükut hökm sürürdü. Qıpqırmızı bir günəş soldakı şamlığın arxasından bütün möhtəşəmliyi ilə yüksəlməyə başlayır, zəif işıqlarını yolun hər iki tərəfindəki seyrək evlərin islaq damlarına səpələyirdi. Ətrafın səssizliyində, daş yol boyunca atlarımızın nal səslərini dinləyə-dinləyə Varşavaya tərəf irəliləyirdik. Yablonnaya çatanda günəş ağaran üfüqləri arxada qoyub yüksəkliklərdən bütün dünyanı hökmü altına almışdı.

Qarşımızda bir kənd görünürdü. Akın xeyli geridə idi. Kəndə çatmamış özünü mənə yetirdi. Bir-birindən aralı yerləşən evlərin olduğu kəndi, kolları ortadan bölərək qarşıdakı evlərə tərəf burulan otlu, ancaq bir atın sığışacağı dar cığırı göstərərək dedi:

– Başqa bir planımız yoxdur?

– Yox.

– Yoxdursa, elə bu yolla gedək. Güman edirəm, bu yol bizi çaya qədər aparar.

Dediklərini təsdiqləmək üçün başımı yellədim. Akın qabaqda, mənsə arxada dar yolla gedirdik. Evlərə baxırdım. Necə də tərtəmiz bir kənddi! Hətta it hürüşü belə, eşidilmirdi. Ağ, saman rəngli damlar, bir-birindən aralı evlər, biri digərinə kürəyini çevirmiş, bir-birindən küsmüş kimi, sanki əbədi səssizlik içində yaşamağa and içmişdilər. Getdiyimiz yolun sol tərəfində bir tir gözümə dəydi. Tirin ucundakı paslanmış konserv qutusunun altında, tirə mismarlanmış Həzrəti İsa heykəlinin yanından yenə səssizcə keçib-getdik. Tirdən üç yüz addım aralıda illərdir yayın qızmar günəşindən, qışın zəhər kimi soyuğundan, küləyindən və tufanından qaralmış, yenə kürəyini evlərə çevirmiş, qapısısa bir meşəyə tuşlanan taxta kilsə vardı. Evlərə, kilsəyə baxıb yurdumu fikirləşdim. Bu müqayisə, bəlkə, səhv, bəlkə də, düz idi. Ancaq kəndlərimiz arasında xristian dini ilə müsəlman dini arasında olan qədər bir fərq gördüm. İndi bütün mövcudluğumla doğulub, böyüdüyüm torpaqlarda idim. Bir anlıq özümü dağın ətəklərindəki kəndimizdə hiss etdim. Ağ minarəli məscidin ətrafındakı evlər, bir-birinə bitişik bağçalar, hürən, kişnəyən, mələşən heyvanlar, qışqırışan, gülüşən insan izdihamı arasında ürəyim həyatın ən ləziz zövqünü hiss edirdi.

Bu fikirlərə o qədər aludə olmuşdum ki, kilsəni necə keçdiyimizi bilməmişdim. Kilsədən və evlərdən xeyli uzaqda, yolun qırağında, yamacda, ayağıyalın iki uşağı görməsəydik, hələ uzun müddət söhbətə başlamayacaqdıq. Uşaqlar bizi görən kimi qışqıraraq dabanlarına tüpürüb qaçdılar:

– Monqollar! Monqollar!

Yol burda genişlənirdi. Artıq burdan kəndə tərəf araba yolu gedirdi. Uşaqlara baxdım, amma çağırmadım. Akın atını sürərək mənə yaxınlaşdı:

– Eşitdinmi, Sadıq bəy, bizə monqol deyirlər.

Özü də bunu dodaqlarının arasından çıxan bir ah nidası ilə dedi.

– Əslində, monqollara yad da sayılmırıq.

Akın buna cavab vermədi. Söhbət salmaq üçün soruşdum:

– Monqol olmaq ayıbdı, bəyəm?

– Yox… Amma onlar sizə sevərək monqol demirlər axı. Özünüz də gördünüz necə qaçdılar. İndi uşaqların ürəyində “monqol” sözü, “alman” sözü qədər qorxuncdur.

Söhbətimizin istədiyim məcrada getmədiyini görüb sözümün arxasını gətirmədim. Bir az keçəndən sonra Akın azacıq yumşalmış səsiylə soruşdu:

– Monqol olmaq ayıb deyil. Amma polşalılar türküstanlı olduğumuzu bildikləri halda, bizə “monqol” deyirlər. Bizə düşmənliklərini göstərmək üçün belə edirlər. Sizcə, niyə?

– Heç bilmirəm axı… Əynimizdəki bu uniformaların içində bir italyan, yaxud da fransız olsaydı, çox güman ki, bizi düşmən gözündə görməzdilər.

– Niyə? Biz tərbiyəsiz orduyuqmu?

– Yox. Biz nə qədər tərbiyəli olsaq da, bizə həmişə eyni düşmən gözü ilə baxacaqlar.

– Niyə?

Söhbətimiz artıq istədiyim istiqamətə yönəlirdi. Qərb Şərqə həmişə düşmən gözü ilə baxırdı və bu baxışını heç vaxt dəyişdirmədi. Bu gün də düşmən gözü ilə baxır. Xüsusilə də bu ölkədə! Burdakılar keçmiş tatar-monqol səfərlərini hələ də xatırlayırlar. Əvvəlcə Çingiz Xanın monqolları, sonra bizim Krım tatarları bu yerləri işğal edib. Uzun illər bu torpağın şəhər və kəndlərini talan edib, insanları əsir götürüblər; uşaqları, qızları uzaq məmləkətlərə aparıb satıblar.

Bunu Akına deyəndə, gözümün qabağına bir neçə ay əvvəl bir kənddən keçərkən, başından vurulan kəndli və qaranlıq otaqda anasının qolları arasındakı o uşağın baxışları gəldi. Akın gözünü mənə zilləyib, diqqətlə qulaq asırdı. Sonra ürəyimin sıxıldığını hiss edib, gülərək dedi:

– Dediyiniz məsələ çox keçmişdə olub, Sadıq bəy. Keçib getmiş tarixdi… Biz onların nə kəndlərinə basqın edirik, nə də ki uşaqlarını əsir götürürük. Məncə, səhv edirsiniz. Yoxsa burda əsgərlərimizin sayəsində dolanan az adam var? Lejyonova sakinlərinin çoxu alman anbarlarından gizlincə götürülən ədyallara bürünüb yatır. Geyimlərinin altına baxsanız, hamısı alman alt paltarlarıdır. Bizimkilər satır, yaxud da pulsuz verirlər. Əsgərlərimiz aldığı beş-on qəpiyi polşa yeməkxanalarında xərcləyir. Fahişələrə bax hələ! Nə qədər pul qazanırlar. “Bərəkətli ildir” deyirlər… Heç vaxt bu qədər pul qazanmayıblarmış.

– Deməli, əsgərlərimiz oğurluq edir, oğrudurlar, hə?

– Almanlar da oğrudur… Oğrunun malını alıb, kasıb-kusuba verənə oğru deməzlər.

Akının üzünə sərt şəkildə baxdım.

– Mənə bax, Akın, sən bu fəlsəfəni özündə saxla. Mən bölüyümdə belə şeylərin olmasını istəmirəm.

– Oldu, əfəndim.

Akın məndən incimiş kimi görünürdü. Bəlkə də, mənim ondan incidiyimi düşünüb üzümə baxmırdı. Bir xeyli danışmadıq. Evlər, kilsə sarı təpələrin arxasında qalmışdı. Təkcə günəşin altında parıldayan damlar həyat izlərini özündə daşıyırdı. Akın bizdən təxmini iki yüz addım aralıdakı qamışlığa çatmamış atın üstündə qurcalandı, sonra atın boynuna tərəf əyilərək, onu təpiklədi. Heyvan birdən götürüldü. Nallarından çıxan torpaq üzümə dəydi, atım arxa ayaqları üzərinə qalxdı. Qamışlığa çatan kimi Akın yenə sürətlə geriyə qayıtdı.

– Qamışlığın arxası çaydır, Sadıq bəy.

Atlarımızın başları yan-yana dayanmışdı. Heyvanlar yarış başlayacağını hiss edirmiş kimi bir az oynaq, bir az əsəbi halda qamışlığa girdilər. Akın üzümə baxdı. Böyük ağzı ilə gülürdü.

Bu xoşbəxtliyinin səbəbini başa düşməsəm də, gülərək soruşdum:

– De, görək, nəyə gülürsən?

Yenə polşalılardan danışacağını bilirdim.

– Bilirsiniz, Sadıq bəy, əslində, polşalıların hamısı bizi düşmən gözündə görmür.

– Yəni, hə, nə olsun? Polşalılardan başqa dərdimiz yoxdu?

– Yox, yox, əfəndim, başqa bir şey deyəcəkdim.

– Yaxşı, de, görək.

Akının üzü birdən ciddiləşdi. Ağzından çıxaracağı sözləri əvvəlcədən bir-bir fikirləşir, sözü ağzında bişirirmiş kimi danışmağa başladı:

– Keçən bazar çayxanada bir qoca kişi ilə danışdım. O, mənə neçə əsr əvvəl yazılmış kitabdan danışdı. Qulaq asırsınız?

– Danış, dedim axı.

– Avropanın ortasında bir qara qartal bütün qartalların yuvalarını darmadağın edəndən sonra, qanadlarını açıb başını qaldıracaq, hansı tərəfə uçacağını təyin etmək üçün qərbə, şərqə, şimala, cənuba baxacaq. Nəhayət, düz uçacaq. Geniş bir çaya çatana qədər şərqdə yerə-göyə hakim olacaq. Amma çayı tapan kimi qanadları qırılacaq və Qərbə qırılmış qanadları ilə qayıdacaq.

Akın reaksiya verməyimi gözləyirmiş kimi susub üzümə baxdı.

– Həə, bəs sonra?

– Qoca qara qartaldan elə bu qədər bəhs etdi. Bu qara qartal Almaniya imiş; şərqdəki çay isə İdil çayı. Qoca alman qartalının qanadlarının orada qırılacağını deyirdi.

– Sən də buna inanırsan?

– Dünyadır da, nəyəsə olmaz demək, olmaz…

– Deməli, qartal o çayda qanadları qırılaraq geri qayıdarsa, biz Türküstana girə bilməyəcəyik?

Akın başını əydi, bir an səsini çıxartmadı, sonra yenə yavaş-yavaş sözünə davam etdi.

– Qoca bundan danışmadı. Qartal Qərbə dönəcək və Avropanın ortasında yıxılıb can verəcək. Qartalın ölümündən sonra dünyada böyük bir qiyamət qopacaq. Bu qiyamət nəticəsində bir çox millət yer üzündən silinəcak, amma ay-ulduz və şərqdəki günəş heç vaxt sönməyəcək. Bunların mənasını izah edəndən sonra, kitabın son cümləsini deyib, sözünü tamamladı.

– Nə dedi?

– Tatar dininə, yurduna sadiq qalacaq və bir gün gələcək ki, tatarlar yenə atlarını Vistül çayında sulayacaqlar.

– Sən bunlara inanmış kimi danışırsan, Akın!

Akın cavab vermədi, mən sözümə davam elədim:

– Amma sənin qocan heç də pis adam deyilmiş, həm də hörmətcil imiş. Səni incitmək istəmədiyi üçün axırımızı xeyrə yozub.

Qamışlıqdan çıxıb çəmənliklə getdikcə nə Əhməd, nə də mən danışdım. Yazıq Akın! Bu günlərdə heç də əvvəlki Akına – zabit kursunda tanıdığım Akına oxşamırdı. Polşalıların əleyhinə söz dedirtmirdi. Əynindəki uniformasına, Polşanı əsir edən Almaniyaya nifrəti o qədər böyük idi ki, odlu-alovlu istiqlal düşüncələri belə bu nifrətin yanında sönük qalırdı. Mən bunu həmin günlər hələ bilmirdim. İki ay sonra Rusiyaya getməmişdən qabaq ürəyini mənə açdı. Polşalı bir qıza aşiq olmuşdu. Qız da onu çox sevirmiş. Əsgərlikdən qaçıb onunla evlənsə, qız müsəlman olmağa belə razıymış. Qatara minməmiş məni o qızın yanına apardı. Dəmiryolunun kənarında, bir evin qabağında divara söykənib gözləyirdi. Əynində köhnə və çirkli brezent, əlində ağ dəsmal, sarışın, mavi gözlü, arıq, amma insanı əsirinə çevirəcək bir cazibəyə sahib qız idi.

Həmin axşam bir-birinin əlindən tutub, üzünə baxarkən ikisinin də saralmış, solmuş yanaqlarından nə qədər göz yaşı süzülüb yerə axdı… O səssiz göz yaşları ilə qəlbləri bir-birinə nə ağrı-acılı şeylər dedi?! Ayrıldılar. Akın aramızda yenə əvvəlki kişi obrazına büründü. Qızı çox da xatırlamadı. Əsgərləri ilə gülləbarana aslan kimi gedirdi.

“Uzaqdakı qız ürəyindən silindi”– deyə düşünürdük. Amma bir şərqli gəncin qəlbini kim bilə bilərdi ki? Bir il sonra Akın yenə, kirli brezentli, arıq qızın əsiri olacaqdı.

Qarşımızdakı çay bütün gözəlliyi ilə yamyaşıl sahillərini yalayaraq axıb gedirdi. Əvvəlcə çaya, sonra Akına baxdım:

– O qocanın dediyi qiyamət qopmamışdan əvvəl, gəl atlarımızı sulayaq.

Başını qaldırıb, dodaqlarının ucundakı təbəssümlə üzümə baxdı, amma yenə soyuqqanlılığını qorudu. Atlarımızı sulayandan sonra çay boyunca xeyli getdik, sonra isə atlarımızın başını sola çevirdik. Şamlığı qoruyurmuş kimi ətrafı çox sıx tikanlı kollar bürümüşdü. Kolların arxasında dayanaraq şamlığa gedən yolu axtarırdıq. Akın bir kolluğa, bir də çaya baxdı:

– Ya kolları yarıb keçəcək, ya da üç yüz metr yuxarıdakı suya girib, şamlığa çatacağıq.

Çaya qayıdıb, suya girdik. Su düz palana qədər çatırdı. Atlar başı suyun bir qarış üstündə, ağır-ağır qəribə bir inilti ilə addımlayırdı. Üç metr yüksəklikdəki meşəyə heç bir çətinlik çəkmədən girdik və hündür şamların təpəsində yanıb-sönən gün işığı ilə gah aydınlanan, gah qaralan meşədən yarım saat sonra çıxdıq. Qarşımızda artıq qum ovası vardı.

Atlarımız yan-yana addımlayır, Əhməd öz dünyasında, mənsə öz aləmimdə idim.

Ah, mənim yaşıl yurdum! İki gün sonra torpağına ayaq basacağam. Sənin günəşinlə ürəyimi qızdıracağam. Ev-eşiklərindən didərgin düşmüş, səhər-axşam kolxoz tarlasında işləyib, ağlayan qadınların, qızların, uşaqların gözlərindən öpəcəyəm.

Həmin yay axşamı, atamın həbsxanaya aparılmasını üsyan hissi ilə xatırlayıram:

Atamı aparmışdılar. Hamımız sobanın qırağında, Bəkir anamın qolları arasında səssizcə ağlayırdı. Mən o vaxtlar hələ həyatın pis üzünü görməmiş, başa düşməmiş bir uşaqdım. Ancaq atam… Toxadan ovucları partlamış, qırışmış peysəri, yamaqlı köynəyinin içərisində zəif, yorğun, balaları üçün özünü oda-közə vuran atam pis adam idimi?! Həmin səhnə hələ də gözümün qabağından getmirdi.

Sönmüş soba, soyuq qazan, balkonda bayaq Məhərrəm bulağından doldurub gətirdiyim soyuq, tərli səhənglər və anamın qolları arasında biz… Cıqqırımızı çıxartmadan, göz yaşları tökən biz… Atam, yazıq atam pis insan idi?! Hara aparırdılar?! Niyə?! Nə səbəbə?! Bu formadaca oturub anamın göz yaşlarına baxırdıq. Elə bu vaxt qapı açıldı, içəri uzun, ucu iti süngülü tüfəngləri ilə dörd rus əsgəri girdi. İfritə Əsmanın Seyid-Əhmədi də əlində bir odun parçası, çəkmələrini dizinə qədər qaldırmış, uzun qara saçları alnına tökülmüş, gözləri qan içində o əsgərlərin yanında dayanmışdı. Bütün kənd ondan qorxurdu. Məscidin yanından divarlara tüpürərək keçirdi. Həmin vaxtlarda məhəlləyə körpü tikilməli idi. Kənddə daş yox imiş kimi, meydanda, ağsaqqal, yaşı səksəni keçmiş qocaların üstünə təpinə-təpinə qışqırmışdı:

– Bu məscidi söküb daşından körpü tikilmədikcə, tatar oğlu adam olmayacaq.

İfritə Əsmanın Seyid-Əhmədi otağın qapısını açıb əsgərlərə bəzi yerləri işarə verirdi. Rusca qışqırırdı. Biz onu və əsgərlərin danışığını başa düşmürdük. Əsgərlər süngülü tüfəngləri ilə yastıqlarımızı, yorğanlarımızı, döşəklərimizi dərmə-deşik edib, rəflərdən tavalarımızı yerə tökür, stəkan və fincanlarımızı ayaqları ilə qırırdılar. Balacalar boğula-boğula ağlaşırdı. Anamsa həmin dəqiqələrdə susur, saçımızı oxşayırdı. Əsgərlər çölə çıxmamışdan qabaq Əsmanın Seyid-Əhmədi balkonda səhəngləri qamarlayıb aşağı tulladı. Anam yenə soyuqqanlılığını itirmədi, tərpənmədi belə. Amma anamın bu halı İfritə Əsmanın Seyid-Əhmədini özündən çıxartdı. Qapıdan çıxarkən ləhcə ilə qışqırdı:

– Axmaq qarı! Bu qədər suyu neynəyəcəksən?! Bax, sabah kolxozun qapılarını da bağlayacam üzünə! Bu küçükləri su ilə doyuracaqsan! O böyük oğlunu da türməyə göndərəcəm!

Bu sözləri deyib, getdi. Anam titrəyən dodaqlarını dişləyirdi. Yavaş və qəhərli bir səslə dedi:

– Allah var, Seyid-Əhməd, Allah var…

Sözlər ağzından çıxar-çıxmaz solmuş yanaqlarından üzü aşağı bir damla göz yaşı süzüldü.

Anam! Hələ də o qorxunc xatirələrlə yaşayırmı? Birdən iki həftə sonra Polşaya qayıdanda, boynumdan qucaqlayıb, gözlərimdən öpüb:

– Getmə, balam, getmə… Yenə qırmızılar gələr, atanı tutarlar, – deyib məndən kömək istəsə, “getmə, saçı-başı ağarmış ananı qoyub getmə” deyə yalvarsa, nə edəcəm?

Bunları fikirləşirdim ki, yanımdakı Akın qamçısını uzadaraq dedi:

– Sadıq bəy, qarşıdakı evləri görürsünüzmü?

Birdən atımın başını Akına tərəf çevirib, onun göstərdiyi yerə baxmadan dilləndim:

– Ömrü boyu heç adam öldürmüsən, Akın?

Cavab vermədi. Gözümün içinə qəribə-qəribə baxdı.

– Səndən soruşuram. Heç insan öldürmüsən? Cavab versənə!

Başını aşağı əydi və asta səslə dilləndi:

– Öldürmüşəm, Sadıq bəy, öldürmüşəm.

– Adam öldürmək necə olur?

– Heç bilirəm ki? Təsəvvür edin, bura kolluqdu və mən kolluğun içindəyəm. Qabaqdan üstümə tərəf səkkiz, on, ya da iyirmi düşmən əsgəri gəlir… Mən beşaçılanımla onlara atəş açıram. Atdığım güllələr birinin qarnını, birinin ayağını, ciyərini deşir, ya da başına ilişir. Başından vurulanlar ölür, qarnından vurulanlar yarasını tutaraq inildəyir. Ayağından vurulan da…

– Bunları mən də bilirəm. İnsanın yaxasından tutub, iki qaşının ortasına güllə çaxmısan? Onu soruşuram. İnsanı dediyim kimi öldürəndə…

– Əzabından qorxursunuz?

– Görəsən, insan nə hiss edər?

– Bilmirəm. Mən heç kimi bu cür öldürməmişəm. Ona görə yalan deyərəm… Bəs siz?

– Mən öldürəcəyəm. Dediyim üsulla…

Akın söhbəti davam etdirmədən, atını qamçıladı. Uzaqda meşənin qaranlıq tərəfində bir-birindən xeyli aralıda dayanmış, dördbucaq formalı, ağ rəngli üç evə tərəf gedirdik. Akın fikirli idi. Öz-özü ilə danışırmış kimi dedi:

– Mənə qorxunu ölümə qorxusuz, narahatlıq keçirmədən baxan insanlar öyrətdilər.

Bunu deyərkən üzü saraldı və başını aşağı əyərək dedi:

– Mən öz əlimlə insan öldürmədim, Sadıq bəy, ancaq öldürəni gördüm.

Mənə tərəf dönərək dedi:

– 5 nömrəli əsir düşərgəsində gördüm. Düşərgənin arxasında, köhnə daş binanın divarının dibində gördüm. Səhər tezdən almanlar bizim kazarmadan on əsiri götürüb binanın arxasına apardılar… Mən də həmin on əsirin arasında idim. Almanlardan, “bizi hara aparırsınız”– deyə soruşduq. “Xidmətə aparırıq”– deyə gülərək cavab verdilər. Biz də sevinirdik.

Əhməd bura çatanda birdən dayandı və yəhərdə qurcalandı:

– Sonra? Xidmətə apardılar?

– Xidmətə… Bizi binanın arxasına apardılar. Divarın dibində qırx əsir sərilmişdi. Yerlər, divarlar başdan-ayağa qan içində idi. Bizə böyük bir çuxur qazdırdılar və ölüləri o çuxura atdıq. Həmin gündən sonra almanlar hər gün kazarmaya gəlib bizi həmin yerə aparıb, quyu qazdırırdılar.

Görəsən, mən, yoxsa Akın daha çox ölü görüb? Bu sualıma cavab tapmaq üçün soruşdum:

– Bir quyuya neçə ölü atırdınız?

Başını yellədi:

– Neçə ölü görmüşəm? Hardan bilim? Ölülərin sayını heç kim bilmirdi. Almanlar belə bilmirdilər. Səksən… yüz.. nə fərqi var axı. Mən sizə ölülərin hesabatını vermək istəmirəm. Gözünü belə, qırpmadan öldürən xainləri…

– Yəni?

Günəş düz təpəmizdə idi. Atlarımız yorğun-arğın başını sallayaraq irəliləyirdilər. Akın ağzından çıxan hər kəlmədə ürəyinin bir yarasının qaysağını qoparırmış kimi hekayəsini yavaş-yavaş danışırdı:

– Bəzən almanlar hələ işlərini qurtarmamış binaya yaxınlaşırdıq. Uzaqdan ölüləri, bəzən də ölümə gedənləri görürdük. Ölümə gedənlər səslərini çıxarmazdılar. Bəlkə, ən qorxunc olan mənzərə də elə bu səssizlik idi. Siz, ya qorxar, ya da qorxmazsınız… Mənsə qorxurdum. O adamların səssizliyində sarsılmaz bir qüvvə – xainlərin belə, ürəklərini titrədəcək qüvvə vardı. Mən o zalımların ürəklərini, düşüncələrini oxumaq istəyirdim. Öldürəndə görəsən, titrəyirdilərmi?

Dəqiqləşdirmək üçün soruşdum:

– Titrəyirdilər?

– Almanların içində Hans adlı qorxunc bir cəllad vardı. Düşərgədə biz ona “Qanlı Hans” deyirdik. Hərdən kimsə səhvən Hans desə, digəri qıraqdan qışqıraraq “Qanlı Hans” deyə, səhvini düzəldirdi. Özü də bu adla fəxr edirdi. Qısa boylu, eynəkli, soyuqda xəstə gözlərindən dayanmadan yaş axan biriydi. Mən Hansın insan öldürməyinə, cəllad olduğuna gözlərimlə görmədən heç cür inanmırdım. Günahsız, hətta mərhəmətli bir adama oxşayırdı. Oxşayırdı, dedim? Qəribədir, amma həqiqətən, mərhəmətli idi! Düşərgəyə həmişə əlində qalın paltar, bir də çəkmə ilə gəlirdi. Uzaqdan bütün əsirləri diqqətlə süzər, ən arıq, çılpaq əsirlərin arasından ən yazığını seçər, əlindəkiləri ona verib, gedərdi. Amma bir gün başqa, tamamilə fərqli Hansı gördüm. Həmin gündən sonra pəncərədən çölə baxa bilmirdim. Hansı, bütün almanları əlləri qanlı görürdüm. Ah, Sadıq bəy! Gördüklərimə özüm də inana bilmirəm. Adama yuxu kimi gəlir.

Akın susdu. Bir xeyli səssizcə getdik. Amma bir az sonra mən onun üzünə baxan kimi, yalın əli ilə qızmar alovdan şabalıd çıxardırmış kimi sözünə davam elədi:

– Biz ölüləri quyuya atırdıq. Bir az aralıda almanlar işlərini qurtarıb siqaret çəkirdilər. Əsirlərdən birini sürüyə-sürüyə binanın arxasına gətirdilər. Arıq, bap-balaca idi. Onu da öldürəcəkdilər. O da öldürülməli imiş… Adam indi də gözümün qabağından getmir. Anasını itirmiş bir uşaq kimi, xısın-xısın ağlayırdı. Necə də yazıq bir məxluqdu! Ona hansı əl qalxar, insan əli onu necə öldürə bilərdi?! Ancaq öldürdülər… Hans onu gözümün qabağındaca öldürdü. Yazıq təkcə son dəqiqələrində ağlamadı. Çirkli ovucları ilə göz yaşını, yanaqlarını sildi, yavaş-yavaş addımladı, quyunun qırağında diz çökdü. Amma Hans, “Ayağa, qalx!” – deyə əmr verdi. Mən Hansın onu öldürəcəyinə hələ də inanmırdım. Kürəyindən plaşını götürdü. Əsir lüt qaldı. Çuxurun qırağında yenidən aşağı çökdü, Hans sol əli ilə saçlarından tutub, sağ əlindəki tapançasının lüləyini ağzına soxdu və atəş açdı. Ağrısı nə qədər uzun çəkdi, sizcə? Dəqiq bilirəm ki, Hansın narahatlığı çox çəkmədi. Adamı öldürəndə səssiz və üzü donuq idi. Əsirin ağzından dirsəklərinə qədər bükülmüş ağ, tüksüz qollarına qırmızı qanlar fışqıranda güldü. Ayağının altındakı plaşa əllərini sildi, sonra cibindən siqaret qutusunu çıxarıb birini yandırdı. Yenə gülərək plaşı qoltuğunun altına qoyub düşərgə tərəfə addımladı.

Akın deyəcəklərini demişdi, ona görə də susdu. Mən də bu sükutdan istifadə edib, nə İfritə Əsmanın Seyid-Əhmədini, nə ölən əsiri, nə də Hansı fikirləşirdim. Bir anlıq Akının gözlərindəki soyuq baxışların arxasındakı həqiqi Akını görmək istədim, amma həmin dəqiqələrdə Akın cavabsız tapmaca kimi görünürdü. Birdən üzümü bütün dünyaya çevirib, bir boşluğa – məni heç kimin görməyəcəyi boşluğa özümü buraxmaq istədim.